Την παραμονή της γιορτής του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή, αποκαλούμενος και Ιωάννης ο Πρόδρομος, στις 24
Ιουνίου (Γεννέθλιον του Τιμίου Προδρόμου και Βαπτιστού Ιωάννου, ορίσθηκε μετά τον καθορισμό των Χριστουγέννων τον 4ο αιώνα), οι νέοι μαζεύονταν στις γειτονιές του χωριού με γέλια και
τραγούδια, άναβαν μεγάλες φωτιές με ξύλα και κλαδιά που μάζευαν νωρίτερα, και
όταν λιγόστευαν οι φλόγες πηδούσαν πάνω από τη φωτιά λέγοντας:
«
Άη Γιάννη
Πρόδρομε, η σντρίγα να καεί κι γώ να μην καώ».
Νύχτα την παραμονή του Ιβάν Kupala (Henryk Siemiradzki, 1892)
H γιορτή αυτή, κοντά στις θερινές
τροπές του ήλιου (21 Ιουνίου έναρξη θερινού ηλιοστασίου), έχει συνδεθεί με
αντιλήψεις και εθιμικές ενέργειες που σηματοδοτούν σημαντικές αλλαγές στον
κύκλο του χρόνου.
Ο καθηγητής Δημ. Λουκάτος χαρακτηρίζει τη γιορτή του aη
Γιαννιού από τις «ειδωλολατρικότερες» του εορτολογίου μας, καθώς «μαζί με τον αη
Γιάννη λατρεύεται, με παλιά υποσυνείδητη εθιμολογία, ο Hλιος των θερινών
τροπών, ανάβονται διαβατήριες και καθαρτήριες πυρές, για τον κρίσιμο χρόνο,
ασκούνται με τελετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική, εκβιάζεται
σχεδόν η καλή τύχη, επιδιώκεται η υγεία και το σωματικό κάλλος, με τη συγκομιδή
θεραπευτικών και αρωματικών ανθόφυτων».
*********************
Οι φωτιές του Άη Γιαννιού: πανάρχαια έθιμα λατρείας του Ηλιου..
Οι φωτιές του Άη
Γιαννιού του Κλήδονα, είναι ένα πανάρχαιο έθιμο που επιβιώνει και
χαρακτηρίζεται και ως γιορτή «του ηλιοτροπιού», προσδιορίζοντας επακριβώς
την καταγωγή της, που αντί για την 21η Ιουνίου, τελείται την παραμονή του Άη
Γιάννη, δηλαδή τη νύχτα της 23ης Ιουνίου.
Από τα βάθη της
αρχαιότητας, ο Ήλιος αποτελούσε αντικείμενο λατρείας για τους ανθρώπους. Ιερές
σχετικές με αυτόν γνώσεις αποτυπώθηκαν σε πέτρινα μνημεία που προβληματίζουν το
σημερινό κόσμο για την σημασία τους. Επειδή όμως ο κόσμος είναι ολόκληρος
ένα συμβολικό αντικείμενο, ο Ήλιος, φυσικά και αναπόφευκτα, συνδέθηκε με τη
φωτιά. Έτσι, η λατρεία του σε αρκετές περιπτώσεις απεικονίστηκε σε διάφορες
πυρολατρικές τελετές και έθιμα, που περιέκλειαν βαθύτερα νοήματα, ενώ ενίοτε διέθεταν
και μαντικό χαρακτήρα.
Η ανακάλυψη των ηλιοστασίων
Κατά τη
νεολιθική εποχή, οι άνθρωποι παρατήρησαν ότι η ημερήσια ηλιακή τροχιά δεν είχε
πάντοτε το ίδιο μήκος. Σημείωσαν λοιπόν την ημέρα που ο ήλιος παρέμενε τις
περισσότερες ώρες, ως τη μεγαλύτερη ημέρα του έτους, και αντίστοιχα τη
μικρότερη. Ορίστηκαν έτσι οι θέσεις των ηλιοστασίων. Το θερινό ηλιοστάσιο
ανάμεσα στις ημερομηνίες (ανάλογα τη χρονιά) 20 με 23 Ιουνίου, που η διάρκεια
της μέρας αρχίζει να μειώνεται συνεχώς για ένα εξάμηνο μέχρι την αντίστοιχη
ημερομηνία (20 με 23) του Δεκεμβρίου (χειμερινό ηλιοστάσιο), οπότε αρχίζει και
πάλι να αυξάνεται. Η διαφορές στην ημερομηνία οφείλονται στα δίσεκτα έτη.
Η ανακάλυψη των
ηλιοστασίων, έδωσε αφορμή να οργανωθούν ομαδικές γιορτές για τη λατρεία του Ήλιου.
Έτσι, καθιερώθηκαν διαφορετικά σε κάθε γωνιά του κόσμου έθιμα σχετικά με την
αρχέγονη πίστη στην ευεργετική δύναμη της φωτιάς και του ηλιακού ζωογόνου
φωτός, αλλά και με το μυστήριο της ύπαρξης, στη διάρκεια του φυσικού κύκλου του
έτους. Ένα από αυτά τα έθιμα αφορούν και τον Άγιο Ιωάννη…
Το πήδημα της φωτιάς
Στην Ελλάδα
σήμερα, επιβιώνουν πανάρχαιες ηλιοτροπικές τελετές, αν και απαγορευμένες από
την Εκκλησία ως βακχικά-παγανιστικά «κατάλοιπα». Οι περισσότερες, συνήθως
καθαρτικού, μαντικού ή αποτρεπτικού χαρακτήρα, συνοδεύονται από κυκλικούς
χορούς γύρω από την πυρά, τραγούδια και άλματα για την υγεία και «για να καούν
τα δαιμόνια».
Έχουμε λοιπόν
εκτός από την πυροβασία των Αναστενάρηδων, τις μαντικές φωτιές της Πρωτοχρονιάς
στο τζάκι, τις φωτιές της Αποκριάς, του Πάσχα με το κάψιμο του Ιούδα, του
Προφήτη Ηλία, και φυσικά τις φωτιές «του Άη Γιαννιού του Λαμπαδιάρη», από τις
σχετικές με το θερινό ηλιοτρόπιο συνήθειες των αρχαίων, που διατηρήθηκαν και
συνδέθηκαν με το Γενέθλιο του Ιωάννη του Προδρόμου (24 Ιουνίου), όπως και όσα
αρχαία έθιμα ανάγονται στις θερινές τροπές του Ηλίου. Αυτό βέβαια δεν έγινε
τυχαία…
Η γέννηση του
Χριστού ορίστηκε από την Εκκλησία στις 25 Δεκεμβρίου (χειμερινό ηλιοστάσιο),
και αφού -κατά τον Λουκά- ο Βαπτιστής ήταν έξι μήνες μεγαλύτερος από τον Ιησού,
επόμενο ήταν η γέννησή του να συμπίπτει με το θερινό ηλιοστάσιο. Η «σύμπτωση»
αυτή μαρτυράει τον ηλιολατρικό χαρακτήρα της γιορτής του Αγ. Ιωάννη «του
Λιοτροπιού», η οποία -ως μία από τις «ειδωλολατρικότερες» του Ορθόδοξου
εορτολογίου- έχει ταυτιστεί με αντιλήψεις και εθιμικές ενέργειες,
αλληλένδετες με σημαντικές αλλαγές στον κύκλο του χρόνου.
Κατά τον Δ.
Λουκάτο, λοιπόν, «μαζί με τον Άη Γιάννη λατρεύεται -με παλιά υποσυνείδητη
εθιμολογία- ο ήλιος των θερινών τροπών, ανάβονται φωτιές, και ασκούνται με
τελετουργική δεξιοτεχνία η μαντεία και η μαντική». Επίσης επιδιώκεται η καλή
τύχη, η υγεία και η ομορφιά, με τη συγκομιδή θεραπευτικών και αρωματικών φυτών
(χαμομήλι, ρίγανη), για τα γιατροσόφια και τα ροφήματα του χειμώνα.
Την παραμονή του
Άη Γιάννη «του Ριγανά», σε όλη σχεδόν την Ελλάδα ανάβουν φωτιές σε
σταυροδρόμια, τρίστρατα ή πλατείες, γύρω από τις οποίες χορεύουν, τραγουδούν
και τις υπερπηδούν, φωτιές με χαρακτήρα διαβατήριο, που σηματοδοτούν το πέρασμα
από τη μια ηλιακή περίοδο στην άλλη.
Έτσι το πέρασμα
της φωτιάς συμβολίζει τη διάβαση από μια κατάσταση της ζωής στην επόμενη,
ξορκίζει το κακό και επιφέρει την κάθαρση, οπότε οι άνθρωποι μπορούν να
εισέλθουν ανανεωμένοι και ακμαίοι σε μια καλύτερη εποχή.
Τις φωτιές τις
πηδούν συνήθως τρεις φορές προς την ίδια κατεύθυνση, πρώτα οι άνδρες και όταν
καθίσει η φλόγα και οι γυναίκες. Κάποιοι κρατούν μια (μαύρη;) πέτρα, και την
ώρα που πηδούν πάνω από τη φωτιά την πετούν πίσω, πάνω από το κεφάλι τους,
λέγοντας «ας φύγουν όλα τα κακά», θεωρώντας ότι δεν θα επιστρέψουν ξανά στην
περασμένη περίοδο!
Κατά το άναμμα,
ρίχνουν στη φωτιά υλικά του αγρού και του νοικοκυριού, αλλά και εθιμικά σύμβολα
του χρόνου, όπως το στεφάνι της Πρωτομαγιάς, για το οποίο η καύση αποτελεί την
πιο σεβαστική μεταχείριση.
Βότανα που
λαμβάνονται από τη φωτιά, πιστεύεται ότι έχουν θαυματουργές ιδιότητες! Τα
τραβούν, κι ενώ ακόμα καπνίζουν, τα ακουμπούν στο πρόσωπο για να ενισχυθεί η
όραση, ενώ τη στάχτη τη χρησιμοποιούν για αποτρεπτικούς και μαντικούς σκοπούς.
Καλότυχο θεωρείται το σπίτι μέσα στο οποίο το καμένο βότανο θα φυτρώσει, ενώ
εκεί που θα μαραθεί, προμηνύεται θάνατος. Ίσως για τους λόγους αυτούς, στις
παλιές ευρωπαϊκές παραδόσεις, η φωτιά έπρεπε να περιέχει τα εξής επτά ιερά
συστατικά: δρυ, οξιά, πεύκο, μηλιά, σημύδα, φτελιά και λεύκα.
Παράξενα έθιμα
Οι φωτιές των
ημερών του Άη Γιάννη, είναι έθιμο διαδεδομένο σε όλες σχεδόν τις βαλκανικές,
και γενικότερα τις ευρωπαϊκές χώρες. Στην ανατολική Γερμανία για παράδειγμα, με
φωτιές στις οποίες καίνε ξύλα και άχυρα, πιστεύεται ότι διώχνουν τα κακά
πνεύματα, ενώ πολύ ενδιαφέρουσα είναι μια παλαιά περιγραφή που δημοσιεύτηκε το
1898 στο Δελτίο της Αρχαιολογικής Εταιρίας του Finistere της Γαλλίας.
Από πολύ παλιά,
σε κάποια εντελώς απομονωμένη παραθαλάσσια περιοχή, όταν οι φωτιές κόντευαν να
σβήσουν και ο κόσμος έφευγε, πλησίαζαν κάτι γεροντάκια που κρατώντας ξερόκλαδα,
αναζωπύρωναν τη φωτιά κι ύστερα με τρόπο ακριβώς όμοιο με των αρχαίων, άρχιζαν
κάποιες τελετουργίες…
Όσο οι φωτιές
διαρκούσαν, στη θάλασσα επικρατούσε νηνεμία. Η κάθε μία περιβαλλόταν από εννέα
πέτρες που ονομάζονταν «κύκλος της φωτιάς». Άναβαν φωτιά σε εννέα διαφορετικά
σημεία αρχίζοντας από την ανατολή, και παρέλαυναν λιτανευτικά από μπροστά,
κάνοντας τρεις φορές εννέα γύρους. Οι νέοι κρατώντας πυρσούς, εναλλάσσονταν με
τα κορίτσια που είχαν λυμένα τα μαλλιά στην πλάτη και κρατούσαν πράσινα κλαδιά
sedum latifolium, που συμβόλιζαν τη φύση.
Στη συνέχεια, τα
άπλωναν πάνω από τη φωτιά, ενώ τα αγόρια διέγραφαν συνεχώς με τους φλογισμένους
δαυλούς τους, τρεις κύκλους πάνω από τα κλαδιά των κοριτσιών, που μετά την
τελετή θα έπρεπε να ανθίσουν χωρίς νερό, κρεμασμένα στον αέρα!
Όταν η λιτανεία
ολοκληρωνόταν, οι νέοι πηδούσαν τρεις φορές πάνω από την πυρά, αγκάλιαζαν τις
κοπέλες και τις σήκωναν εννιά φορές πάνω από τη φωτιά φωνάζοντας την επίκληση
«Αν Ναό»! Ύστερα σκορπίζονταν στην εξοχή, διέγραφαν με τους πυρσούς τους
πύρινους κύκλους, και με την ίδια κραυγή, έδιναν τη λήξη της μυστηριώδους
τελετής.
Η ελληνική
επικαιροποίηση του εθίμου σήμερα, σε πλήρη αντίθεση με την αρχαιότητα
Ηλιολατρικός συμβολισμός
Σε κάποια
περιοχή της Βρετάνης της Γαλλίας, με τα ίδια λόγια ειπωμένα προς την ανατολή,
και ενώ είχαν σπείρει τα χωράφια τους, οι χωρικοί ήταν σίγουροι για την
καρποφορία της γης! Η μαγική επίκληση «Αν Ναό», ο συνεχώς
χρησιμοποιούμενος τριπλάσιος του τρία αριθμός εννιά, αντιπροσωπεύει το χρονικό
διάστημα κατά το οποίο ο σπόρος καλύπτεται από το χώμα μέχρι να ευδοκιμήσει,
και φυσικά τους μήνες που το παιδί κυοφορείται μέχρι να γεννηθεί!
Στις τελετές
λατρείας του Ήλιου ως γενεσιουργού δύναμης, η φωτιά που ανάβεται ανατολικά,
συμβολίζει τον Ήλιο που ανατέλλει και δυναμώνει τους σπόρους της ζωής, γονιμοποιώντας
τη φύση. Αυτοί που πηδάνε είναι τα αστέρια (ψυχές) που περνούν και
συλλαμβάνονται από τη βαρύτητά του, συμβολίζοντας έτσι τη σύλληψη του εμβρύου,
ενισχύοντας την έννοια της γονιμότητας! Τέλος, οι κυκλικοί χοροί γύρω από τη
φωτιά αναπαριστούν την ορατή τροχιά του Ηλίου, και συμβολίζουν τον κύκλο της
ύπαρξης της ζωής, σε μια αιώνια αναμέτρηση του σκοταδιού με το φως που
αντιστοιχεί παγκοσμίως στη φιλονικία της ζωής με το θάνατο!
Απόδειξη για την
παλαιότητα και τον ηλιολατρικό χαρακτήρα των πυρών του Ιωάννη, αποτελεί και η
Bίβλος, που αναφέρει ότι ο βασιλιάς Μανασσής, λατρεύοντας τον Βάαλ-Ήλιο,
ανάγκασε τους γιους του να περάσουν από φωτιά. Γι’ αυτό, η 6η (εν Τρούλλω)
Οικουμενική Σύνοδος (680 μ.Χ.), απαγόρευσε (με αφορισμό) τις πυρές που άναβαν
και υπερπηδούσαν οι Βυζαντινοί τις πρώτες μέρες κάθε μήνα ακολουθώντας αρχαία
έθιμα, πιστεύοντας κι εκείνοι στην καθαρτική δύναμη της φωτιάς.
Παρά τις
απαγορεύσεις, οι φωτιές του Άη Γιάννη «του Ήλιου» (του Φανιστή της
πυρολατρείας) εξακολούθησαν να ανάβονται ανελλιπώς ανά τους αιώνες, σύμφωνα με
γραπτές μαρτυρίες, μέχρι και σήμερα, με χαρακτήρα αφ’ ενός καθαρτήριο,
αποτρεπτικό των ασθενειών και των διαφόρων κακών, αφ’ εταίρου μαντικό και
ερωτικό: Άη Γιάννης «Pιζικάρης» (φέρνει τύχες), και «Kλήδονας».
Η τελετή του Κλήδονα
Ο Κλήδονας
αναφέρεται από τους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς, και από κάποιους βυζαντινούς.
Η λέξη προέρχεται από την αρχαία κληδόνα που είχε τη σημασία του μαντικού
ψίθυρου, και αποτελούσε για τους αρχαίους, τρόπο κληρομαντείας. Επίσης, υπήρχε
και Κληδόνιος Ζευς, ο οποίος προέβλεπε το μέλλον δίνοντας χρησμούς.
Στα χριστιανικά
χρόνια ο Κλήδονας επιβίωσε, παρά την προσπάθεια της Εκκλησίας να καταργηθεί,
και αποτελεί μια ιδιαίτερη εθιμική εκδήλωση της ημέρας, ένα δρώμενο που η
προετοιμασία του αρχίζει την ίδια βραδιά (παραμονή 24ης Ιουνίου). Κατά την
αρχέτυπη τελετουργία, ένα κορίτσι πρωτότοκο που ζουν και οι δυο του γονείς,
φέρνει από την πηγή αμίλητο (άλαλο) νερό μέσα σε μια στάμνα, και μέσα ρίχνει
καθένας που θα συμμετέχει ένα προσωπικό του μικροαντικείμενο (ριζικάρι ή
κληδονικό) ή ένα φρούτο.
Σκεπάζουν τον
κλήδονα με κόκκινο πανί, βάζουν επάνω μια κλειδαριά (ή κλειδωνιά!), και τον
βγάζουν στην ύπαιθρο όλη τη νύχτα για να δεχθεί τη μαγική επήρεια των άστρων.
Το πρωί τον βάζουν στο σπίτι και το απόγευμα μαζεύονται όλοι γύρω του.
Τραγουδούν ένα σατυρικό δίστιχο, και το ίδιο κορίτσι αρχίζει να βγάζει τα
ριζικάρια από το νερό. Ανάλογα σε ποιον ανήκει το κάθε αντικείμενο, κάνουν
προγνώσεις για την τύχη τους, και ιδιαίτερα οι κοπέλες.
Παλαιότερα,
πίστευαν ότι το νερό του κλήδονα έχει μεγάλη δύναμη. Μόλις λοιπόν τελείωνε η
ομαδική μαντεία, οι κοπέλες το άδειαζαν σε ένα πηγάδι και μετά, κρατώντας έναν
καθρέφτη στραμμένο προς τον ήλιο ώστε οι ακτίνες του να αντανακλούν στο πηγάδι,
κοίταζαν αμίλητες στην επιφάνεια του νερού, πιστεύοντας ότι θα δουν τη μορφή
του μέλλοντα συντρόφου τους (κατοπτρομαντεία).
Πηγάδια και στοές
Το έθιμο του
Κλήδονα διαφέρει από τόπο σε τόπο, τροπικά και χρονικά. Για παράδειγμα, στα
Γρεβενά, σε κάποια χωριά της Θεσσαλίας, αλλά και στην Κύπρο, γίνεται την
Πρωτομαγιά, ενώ στην Κεφαλονιά, περιλαμβάνει και αυγομαντεία! Σε ένα ποτήρι με
νερό που το έχουν σταυρώσει με ξόρκι προσευχή προς τον Άγιο Ιωάννη, ρίχνουν
ασπράδι αυγού. Καθώς αυτό κατεβαίνει προς τον πάτο, διαβάζουν το μέλλον πάνω
στους σχηματισμούς που δημιουργεί!
Κατά μια άλλη
εκδοχή, έριχναν στο νερό λιωμένο -στις φωτιές- μολύβι, και από τα σχήματα που
έπαιρνε, μελετούσαν την τύχη και τη μοίρα τους. Στην Κέρκυρα, την παραμονή,
έπρεπε να σταθούν πάνω από ένα πηγάδι. Αν είχε πανσέληνο, έβλεπαν σαν
καθρέφτισμα στα νερά -απ’ το φως του φεγγαριού- να περνάει μια μεγάλη πομπή από
νεκρούς, ανάμεσα στους οποίους και αγαπημένα πρόσωπα που είχαν πεθάνει. Αν
κάποιο ζωντανό πρόσωπο εμφανιζόταν ανάμεσά τους, τότε αυτό, θα πέθαινε σύντομα…
Στην αρχαία
Αθήνα, σχετική με τον Κλήδονα ήταν η υπόγεια στοά του Παναθηναϊκού Σταδίου ή «τρύπα της
μοίρας», που ήταν τόπος λατρείας των Μοιρών και χρησιμοποιήθηκε για τη
σφαγή θυσιαζόμενων ζώων, ενώ κατά τη ρωμαϊκή εποχή, για θηριομαχίες. Αργότερα,
χρησιμοποιήθηκε και για μαντικές τελετουργίες σε διάφορες εποχές, που
περιλάμβαναν θυσίες στη Μοίρα. Το νερό του κλήδονα το λάμβαναν από την κρήνη
Καλλιρόη στον Ιλισό, ενώ δεν είναι τυχαίο ότι στο γειτονικό λόφο του
Αρδηττού, υπήρχε ναός αφιερωμένος στη θεά Τύχη!
Η Νύχτα του Κουπάλα
Τέλος, στις
σλαβικές χώρες (Λευκορωσία, Ρωσία, Ουκρανία, Πολωνία), γιορτάζεται η νύχτα του
Iwan Kupala (Ιβάν: Ιωάννης Βαπτιστής, Κουπάλα: προέρχεται από σλαβική λέξη
σχετική με την κολύμβηση).
Αρχικά ήταν μια
παγανιστική τελετή συνδεδεμένη με το ρόλο του νερού στη γονιμότητα, που
αργότερα έγινε δεκτή στο ορθόδοξο χριστιανικό ημερολόγιο. Περιλαμβάνει
νυχτερινό μπάνιο (εμβάπτιση) σε λίμνες και ποτάμια, για σωματικό και ηθικό
καθαρμό, ενώ οι νέοι πηδούν πάνω από τις φωτιές. Εάν ένα ζευγάρι δεν καταφέρει
να πηδήξει κρατώντας τα χέρια ενωμένα, τότε μεταξύ τους αναμένεται χωρισμός.
Τα κορίτσια,
ρίχνουν στεφάνια από λουλούδια στα ποτάμια, και με αναμμένα κεριά προσπαθούν,
από τον τρόπο ροής των λουλουδιών, να κάνουν προβλέψεις σχετικές με την
περιουσία τους, ενώ οι νέοι προσπαθούν να συλλάβουν το στεφάνι της κοπέλας που
τους ενδιαφέρει, ώστε να κερδίσουν το ενδιαφέρον της!
Την ίδια νύχτα,
περιφέρονται στα δάση αναζητώντας μαγικά βότανα, και ιδιαίτερα το fern flower
(φτέρη), που κατά την παράδοση ανθίζει μόνο εκείνο το βράδυ, και φέρνει
ευημερία, τύχη, δύναμη και διορατικότητα, σε όποιον καταφέρει να το μαζέψει…
Κείμενο: Παναγιώτης Δευτεραίος
Α΄ δημοσίευση του άρθρου:
Περιοδικό Mystery, τεύχος 92 (Ιούλιος-Αύγουστος 2013)
http://www.kefaloniapress.gr/2017/06/23/%CF%84%CE%B1-%CE%B5%CE%B8%CE%B9%CE%BC%CE%B1-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CE%B1%CE%B7-%CE%B3%CE%B9%CE%B1%CE%BD%CE%BD%CE%B9%CE%BF%CF%8D-%CF%84%CE%BF%CF%85-%CF%80%CF%81%CF%8C%CE%B4%CF%81%CE%BF%CE%BC%CE%BF%CF%85/
