Ζορμπάς, Καζαντζάκης και Παλαιοχώρι Χαλκιδικής

Τίτλος :   Η πραγματοποίηση ενός οράματος
Ζορμπάς , Καζαντζάκης και Παλαιοχώρι Χαλκιδικής

Ρίμπας Αθ. Αστέριος

Κάτοικος Παλαιοχωρίου Χαλκιδικής ,
Μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη

Κυρίες & Κύριοι ,

Θα ήθελα να ευχαριστήσω ιδιαίτερος τον κ. Γουνέλα καθηγητή ΑΠΘ και πρόεδρο της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν. Καζαντζακή στη Βόρειο Ελλάδα, την κα Γιούλη Ιεραπετριτάκη  ,την κα Βουγιούκα Αθηνά μέλος της συντονιστικής επιτροπής της Διεθνούς Εταιρείας Ν. Καζαντζάκη,  τα μελη του τμήματος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν. Καζαντζάκη στη Βορείο Ελλάδα , τον κ. Τάκη Βενετσανάκο και Τσαγκάρη Κώστα για το φίλμ που θα προβάλουμε , τον κ. Χατζημιχαηλίδη Κυριάκο Δ/ντη του φεστιβάλ μικρού μήκους της Δράμας και εμπνευστή της ιστοσελίδας του shortfilm , φυσικά το Μουσείο Νίκου Καζαντζάκη , το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και ειδικά την κα Τσιούμη Μάγδα και τέλος τον Πολιτιστικό Σύλλογο Πολυγύρου και ειδικά τον Πρόεδρο κ Μίλτο Μαρέτα
        Βρεθήκαμε σήμερα εδώ με την ευκαιρία της συμπλήρωσης 50 χρόνων από τον θάνατο του Νίκου Καζαντζάκη. Το 2007 ήταν για το υπουργείο πολιτισμού έτος Ν.Καζαντζάκη . Πραγματοποιήθηκαν και πραγματοποιούνται εκδηλώσεις σε παγκόσμιο και τοπικό επίπεδο . Ταυτόχρονα εμείς τα μέλη της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Ν. Καζαντζάκη  γιορτάζουμε τα 20 χρόνια από την ίδρυση της εταιρείας μας που σκοπό έχει να αναδείξει το έργο του Ν. Καζαντζάκη στο ευρύ κοινό .

         Θα ήθελα να σας απευθύνω τον προσωπικό χαιρετισμό του Προέδρου μας Ν. Στασινάκη για την επιτυχία των εκδήλωσεων στο Παλαιοχώρι και στον Πολύγυρο και πιστεύει ότι τον προσεχή Μαϊο στις εκδηλώσεις που θα πραγματοποιηθούν στην έκθεση βιβλίου στην Θεσσαλονίκη σε συνεργασία με το ΕΚΕΒΙ (Εθνικό Κέντρο Βιβλίου) θα προσπαθήσουμε να πραγματοποιήσουμε και μια νέα επίσκεψη – εκδήλωση στην Χαλκιδική .
       Λέμε επίσκεψη – εκδήλωση στη Χαλκιδική γιατί όπως θα γνωρίζετε η  σημερινή εκδήλωση είναι συνέχεια της ημερίδας που πραγματοποιήθηκε στις 24 Νοεμβρίου στο Παλαιοχώρι Χαλκιδικής με Θέμα “Καζαντζάκης Ζορμπάς και Μαντεμοχώρια”. Εκεί η Διεθνής Εταιρεία Φίλων Ν.Κζαντζάκη , το Εθνικό Κέντρο Βιβλίου και τοπικοί φορείς αναδείξαμε το γεγονός της παρουσίας του πραγματικού Ζορμπά στο Παλαιοχώρι , στον Μαδεμ Λάκκο και στο Ίσβορο(Στρατονίκη) .
       Έχουμε στείλει επιστολή στον Δήμαρχο Αρναίας να αγκαλιάσει και την νέα μας εκδήλωση (Μάιο) και πιστεύουμε ότι θα ανταποκριθεί έστω και με καθυστέρηση θετικά στο κάλεσμα μας .

 Κάλεσμα ανάδειξης και αξιοποίησης ενός πολιτισμικού γεγονότος διεθνούς εμβελείας το οποίο έμεινε άγνωστο για δεκαετίες .
        
 Ας πάρουμε τα πράγματα από της αρχή .
 

Ο πραγματικός Ζορμπάς λεγότανε Γιώργης και καταγότανε από το Καταφύγι Κολινδρού Πιερίας. Γεννήθηκε εκεί στα 1865 και γονείς του ήταν ο Φώτης και η Ευγενία το γένος Σπανού. Είχε άλλα 3 αδέλφια την Κατερίνα , τον Γιάννη και τον Ξενοφώντα. Έμεινε εκεί μέχρι τα 22 .
      Μετά από την ολοκληρωτική καταστροφή που έπαθε η οικογένεια του αφού πέθανε η μητέρα του, τα πρόβατα του πατέρα του αρρώστησαν όλα και ο πατέρας του φεύγει και γίνετε καλόγερος με το όνομα Φιλάρετος στο Άγιο Όρος, θυμάται τους συμπατριώτες του υλοτόμους που είχαν παντρευτεί στα Μαδεμοχώρια και είχαν πετύχει καλύτερους όρους ζωής (επίθετα Σπανός , Μπαντέλας , Τσακνάκης , Καραλιόλιος κ.α.) . και σε εύρεση καλύτερης τύχης έρχεται στα Μαδεμοχώρια και πάει για να εργαστεί στον Μαδεμ Λάκκο . Πιάνει δουλεία στα μεταλλεία στην αρχή ως ορυκτής στη στοά 323 , αλλά μετά το αφεντικό του μεταλλείου ο Γιάννης Καλκούνης τον κάνει σταβλίτη. Αυτό δεν του άρεσε και γύριζει στις στοές ως μιναδόρος, ξυλοδέτης ,διαλεχτής στο μετάλλευμα,ορυκτολόγος κ.α . Κερδίζει το θαυμασμό του αφεντικού του που έλεγε για αυτόν τα καλύτερα λόγια. Τον άφηνε μάλιστα και  αντικαταστάτη του όταν έλειπε για δουλείες στην τότε αποκαλούμενη Παλιά Ελλάδα. Σε μια τέτοια απουσία του Καλκούνη ο Ζορμπάς άδραξε την ευκαιρία και έκλεψε τη δεύτερη και πιο όμορφη κόρη του την Ελένη με σκοπό να την κάνει γυναίκα του .
      Ο Ζορμπάς τότε θα ήταν 22 ετών και η Ελένη 15 . Την είχε αφήσει έγκυο (στον 7ο μήνα ) και επειδή ήξερε πόσο αυστηρός νοικοκύρης ήταν ο Καλκούνης την κλέβει και την φέρνει στο σπίτι του φίλου του στο Παλαιοχώρι . Δούλευαν μαζί στο Μαδεμ Λάκκο και ήξερε για την  απαγωγή. Αυτός κανόνισε το πώς θα παντρευτούν κανόνισε  τον παπά και έγινε ο ίδιος κουμπάρος . Τώρα πλέον ο Ζορμπάς ξαναρχίζει καινούργια ζωή , τώρα έχει ευθύνες και για να τα βγάλει πέρα μπαίνει παραγιός σε ένα σιδεράδικο στο Παλαιοχώρι και μένει φιλοξενούμενος στο σπίτι του φίλου του. Εκεί δουλεύει το μουχάνι , γίνεται τεχνίτης , μάστορας έφτιανε υνιά σφυριά αξίνες , κασμάδες δικράνια τα πάντα . Η Ελένη γεννάει δίδυμα τα οποία τα βάφτισαν Αντρέα το πρώτο και Γιάννη το δεύτερο . Μια μέρα πάει στο Μαδεμ Λάκκο ο πρόεδρος του Παλαιοχωρίου και βρήκε τον Καλκούνη πίνει τσίπουρο μαζί του και βαλτός από τον Ζορμπα (είχε σαραντίσει η Ελένη) του λέει ότι η κόρη του είναι στο Παλαιοχώρι παντρεμένη με 2 παιδιά . Εδώ θα ήθελα να σας υπογραμμίσω το γεγονός ότι ο Καλκούνης πιστός στις παραδόσεις τις εποχής έτρωγε και αντάλλαζε κουβέντες μόνο με το γιό του, οι κόρες του και η γυναίκα του έτρωγαν χώρια και έτσι όλο αυτό το χρονικό διάστημα (4 μήνες περίπου) δεν ψυλλιάστηκε τίποτα αφού η γυναίκα του φοβόταν να του μαρτυρήσει ότι έλειπε η Ελένη.

 Ο Καλκόυνης δεν περίμενε το φιάσκο καβαλάει το άλογο του και παίρνει τον Πρόεδρο και κίνησε για το Παλαιοχώρι . Δεν σταμάτησε πουθενά ήθελε να λογαριαστεί με τους φταίχτες , την κόρη του και τον Ζορμπά . Μόλις φτάνει στο Παλιοχώρι πάει στο σπίτι πού έμεινε το ζευγάρι . Ο Ζορμπάς δούλευε εκείνη την ώρα στο σιδεράδικο η νοικοκυρά σαν είδε αγριεμένο τον Καλκούνη ξυπνάει και κρύβει στο κατώι την Ελένη και υποδέχεται αυτή τους επισκέπτες .
       Αφού ο γέρο Καλκούνης δεν τους βρήκε παίρνει παραμάσχαλα τα παιδιά , τα τυλίγει στις φασκιές και αποφασίζει ότι θα τα πάρει μαζί του για να τα μεγαλώσει ο ίδιος. Ο καιρός ήταν χιονιάς , Δριμύ κρύο , ψιλό χιονόνερο και θερμοκρασίες Βόρειας Χαλκιδικής (Διαδρομή με άλογο από Παλαιοχώρι σε  Στρατονίκη) . Αυτό είχε ως αποτέλεσμα όταν έφτασε στο Ίσβορο-Στρατονίκη κατά το απομεσήμερο το παιδί με το όνομα Γιάννης να έχει πεθάνει . Αυτό τον στεναχώρησε πολύ(είχε και το όνομα του) τον έκανε άλλο άνθρωπο ένοιωθε και ντροπιασμένος από την Θυγατέρα του είχε τύψεις για το μωρό δεν άντεξε . Φωνάζει μια μέρα τους εργάτες στο “Κινηματάρι” να ρίξουνε φουρνέλα . Όταν όλα ήταν έτοιμα αυτός δεν έφυγε και ανατινάχτηκε μαζί με το βουνό. Έτσι σκοτώθηκε ο Καλκούνης , λεβέντικα . Τότε έρχεται ο Ζορμπάς στο Ίσβορο τα βρίσκει με την  πεθερά του και πιάνει δουλειά ξανά στο μεταλλείο στο πόδι του Καλκούνη . Η γυναίκα του Ελάνη γεννάει άλλα 8 παιδιά τον Βαγγέλη, την Ανδρονίκη , το Νίκο , την Αναστασία , τη Φιλιώ , το Μανώλη , την Κατίνα και τον Αλέξη .
       Το 1909 πεθαίνει η γυναίκα του Ελένη από γυναικολογικά(καρκίνο) και αυτό τον συγκλονίζει γιατί τη αγαπούσε τρελά .
       Αυτό σε συνάρτηση με τους πολέμους (Μακεδονικό – Βαλκανική Πόλεμοι) χάνει και το μεταλλείο (αλλάζει διεύθυνση, έφυγε η Γαλλική Εταιρεία) και επιστρέφει γύρω στο 1911 στο Ελευθεροχώρι Πιερίας όπου γενικώς απλά περιφέρεται στην Μακεδονία σε ανεύρεση καλύτερης τύχης .
       Το 1915 πάει στο Άγιο Όρος για καλόγερος εκεί θα γνωριστεί με τον Καζαντζάκη ο οποίος μαζί με τον Σικελιανό βρίσκονται στο Αγιο Όρος για 40 μέρες και γυρίζουν  από μοναστήρι σε μοναστήρι. Εκεί ο Καζαντζάκης καταπιάνεται και με μια ιδέα που είχε για εμπόριο ξυλείας και μάλλον του μπαίνει ο Σπόρος της μεταλλειοκτησίας με πρωτη πρσπάθεια το ορυχείο της Πιάβιτσας Χαλκιδικής .
       Στο Αγιο Όρος και ενδεχομένως στην Βόρειο Χαλκιδική πραγματοποιείται αυτή η μεγάλη γνωριμία όπου ο Καζαντζάκης μιλάει με τον μεγαλύτερο ενθουσιασμό, να τι γράφει στο πρόλογο στου βιβλίου του:
“ Πολλές φορές πεθύμησα να γράψω το βίο και την πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά , ενός γέρου εργάτη που πολύ αγάπησα.
Στη ζωή μου , οι πιο μεγάλοι μου ευεργέτες στάθηκαν τα ταξίδια και τα ονείρατα, από τους ανθρώπους , ζωντανούς και πεθαμένους , πολύ λίγοι βοήθησαν τον αγώνα μου. «Όμως αν ήθελα να ξεχωρίσω ποιοι άνθρωποι άφηκαν βαθύτερα τ΄αχνάρια τους στην ψυχή μου ίσως να ξεχώριζα τρείς τέσσερεις : τον Όμηρο , τον Μπέρξονα, τον Νίτσε και το Ζορμπά.
Ο πρώτος στάθηκε για μένα το γαληνό κατάφωτο μάτι – σαν το δίσκο του ήλιου- που φωτίζει με απολυτρωτικιά λάμψη τα πάντα, ο Μπέρξονας νε αλάφρωσε από άλυτες φιλοσοφικές αγωνίες που με τυραννούσαν στα πρώτα νιάτα, ο Νίτσε με πλούτισε με καινούργιες αγωνίες και με έμαθε να μετουσιώνω τη δυστηχία , την πίκρα , την αβεβαιότητα σε περηφάνια , κι ο Ζορμπάς μ΄έμαθε ν΄αγαπώ τη ζωή και να μη φοβούμαι το θάνατο. Αν ήταν στον κόσμον όλο σήμερα να διάλεγα ένα ψυχικό οδηγό , «γκουρού», όπως το λένε οι Ινδοί , «Γέροντα» όπως τον λένε οι καλόγεροι στο Άγιονόρος , σίγουρα θα διάλεγα το Ζορμπά” (σελ. 7).
“ ...Όλα τα πολύπλοκα , άλυτα για μας προβλήματα , τα λύνει αυτός με μια σπαθιά , σαν τον συμπατριώτη του το Μέγα Αλέξανδρο. Δύσκολο να πέσει όξω αυτός , γιατί ακουμπά αλάκαιρος , από τις πατούσες ως το κεφάλι , στο χώμα” (σελ. 85)
“… Χαμένη η ζωή μου συλλογιζόμουν, να μπορούσα να ΄πιάνα ένα σφουγγάρι , να τα σβήσω όλα όσα διάβασα , όσα είδα όσα άκουσα, να μπώ στο σκολείο του Ζορμπά και να αρχίσω τη μεγάλη , την αληθινή αλφαβήτα! Πόσο διαφορετικιά στράτα θα ΄παίρνα!” (σελ. 99)
“… Όλα τα προβλήματα που μαχάχουμουν εγώ κόμπο κόμπο να λύσω στη μοναξιά μου , καρφωμένος στην καρέκλα , ο άνθρωπος αυτός τα ΄λυσε μέσα στα βουνά , στον καθαρό αγέρα , με το σπαθί του” .(σελ. 270)
           

Το 1917 πηγαίνει μαζί με το Καζαντζάκη στην Πράστοβα περιοχή Στούπας Δήμου Λευκτρού Μάνης για να εκμεταλλευτούν ένα λιγνιτωρυχείο (εκεί διαδραματίζεται το Βίος και Πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά) . Το 1919 το παίρνει πάλι μαζί του ο Καζαντζάκης σε κρατική αποστολή στη Ρωσία για τον επαναπατρισμό στην Ελλάδα των ελλήνων προσφύγων του Καυκάσου.
           Στα 1930 πάει στα Σκόπια με την κόρη του Κατίνα η οποία παντρεύτηκε τον Γιόβαν Γιάντα όπου και πεθαίνει το 1942. Μάλλον εκεί ξαναπαντρεύτηκε την Λιούμπα – Αγάπη. Είναι θαμμένος στο νεκροταφείο των Σκοπίων Μπουτέλ .  

Ξέρετε κύριοι και τη άλλο με συγκλονίζει σε σχέση με το Ζορμπά . Με συγκλονίζει ένα κείμενο του Καζαντζάκη στο έργο του “Αναφορά στον Γρέκο” όπου αναφέρει το τηλεγράφημα που του έστειλε ο Ζορμπάς και του έλεγε  “Εύρον πράσινην πέτραν ωραιοτάτην ελθέ αμέσως . Ζορμπάς ”
Ηταν την εποχή που ακουγόνταν οι πρώτες μακρινές βροντές της καταιγίδας που είχε κιόλας κινήσει καταπάνω στη γής . Ο παγκόσμιος πόλεμος . Εκατομμύρια άνθρωποι έτρεμαν , θωρώντας την πείνα , τη σφαγή , τη παραφροσύνη να ΄ρχουνται . Όλοι οι δαιμόνοι του ανθρώπου είχαν ξυπνήσει και διψούσαν για αίμα .

 Μέσα σε τέτοιες φαραμακερές μέρες έλαβα το τηλεγραφήμα του Ζορμπά . Στην αρχή θύμωσα , ο κόσμος χάνεται , κιντυνέυει η ζωή κι η τιμή κη ι ψυχή του ανθρώπου , κι ορίστε τώρα ένα τηλεγράφημα να κινήσεις , να κάμεις χίλια μίλια για να δείς μιαν όμορφη πράσινη πέτρα! Ανάθεμα είπα στην ομορφιά , γιατι ΄να ναι άκαρδη και δεν νοιάζεται για τον πόνο του ανθρώπου.
Μα ξαφνικά τρόμαξα , ο θυμός είχε κιόλας ξεθυμάνει κι ένοιωθα με φρίκη πως η απάνθρωπη κραυγή του Ζορμπά αποκρίνονταν σε άλλη απάνθρωπη μέσα μου κραυγή. Ένα άγριο όρνιο μέσα μου τίναξε τα φτερά του να φύγει. Όμως δεν έφυγα δεν τόλμησα πάλι , δεν κίνησα να πάω , δεν ακολούθησα τη θεϊκιά θηριώδη μέσα μου κραυγή, δεν έκαμα μια γενναία παράλογη πράξη. Ακολούθησα την κρύα ανθρώπινη φωνή του λογικού , πήρα την πένα κι έγραψα του Ζορμπά και του εξηγούσα …
Κι αυτός μου αποκρίθηκε “ Είσαι , και να με συμπαθάς , αφεντικό , καλαμαράς. Μπορούσες κι εσύ , κακομοίρη , μια φορά στην ζωή σου να δείς μιαν όμορφη πράσινη πέτρα και δεν την είδες . Μα το Θεό , κάθουμαι κάποτε , όταν δεν έχω δουλειά , και λέω με το νού μου : «Υπάρχει , δεν υπάρχει Κόλαση;» μα χτές πού έλαβα το γράμμα σου , είπα « Σίγουρα πρέπει να υπάρχει Κόλαση για μερικούς καλαμαράδες»”
              Θα προσπαθήσω επίσης να ανασύρω από την μνήμη  σας την σκηνή όπου ο Ζορμπάς χορεύει το πασίγνωστο συρτάκι και να σας θυμίσω το πως το περιγράφει ο Καζαντζάκης , ως μια ανταρσία να τι λέει  “ … Ο χορός αυτός του Ζορμπά ήταν όλο πρόκληση , πείσμα κι ανταρσία . Θαρρείς και φώναζε : «Τι μπορείς να μου κάνεις Παντοδύναμε; Τίποτα δεν μπορείς να μου κάμεις , να με σκοτώσεις μονάχα . Σκότωσε με , καρφί δεν μου καίγεται , έβγαλα το άχτι μου , είπα ότι ήθελα να πώ, πρόφτασα και χόρεψα , και πιά δεν σε έχω ανάγκη»” (σελ 343)
             

Τέλος θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας και να σας κάνω γνωστό ότι στο Παλαιοχώρι αυτή την στιγμή υπάρχει προς πώληση το σπίτι του όπου έμεινε ο Ζορμπάς , το αντίτιμο ευτελές 50.000 ευρώ . Κάτοικοι του Παλαιοχωρίου που συνδέονται μαζί του είναι : ο Αθανασίος Μπότης (Καϊμακάμη) και η Μπηγίνα Τσιανακά η οποίοι στην  προφορική αφήγηση της κόρης τους Σοφίας Μπότη (ετών 85) θυμάται μέχρι και το καζάνι που έκανε δώρο ο Ζορμπάς στο πατέρα της .  Η μαμή που αναφέρεται στην αφήγηση της κόρης του Ζορμπά Φιλιώς είναι η Χρυσίτσα (Χρυσή) Σίσυλα σύζυγος Γεωργίου Κ. Μαρκογιάννη . Η σιδεράδες που αναφέρονται είναι οι οικογένειες Γκιζέπα , Χαλκιά , Πιπιλιάρη , Στυλιανού κ.α. εξάλλου μέχρι και σήμερα το Παλαιοχώρι διατηρεί αυτή την παράδοση.
            

Στην περιοχή του Ίσβορου- Στρατονίκης δεν έχω κάποιο συγκεκριμένο στοιχείο μέχρι αυτή την στιγμή και το Χωριό Μαδεμ Λακος δεν υφίσταται πλέον γιατί εκεί είναι το εργοτάξιο των Μεταλλείων Κασσανδρας ή  αλλιώς Ελληνικός Χρυσός.

Ο γνωστός καλλιτέχνης Παύλος Σιδηρόπουλος από την πλευρά της μητέρας του Ιωάννας (Τζένης) Σιδηροπούλου το γένος Αλεξίου ήταν δισέγγονος του Αλέξη Ζορμπά και ανιψιός της πεζογράφου και παιδαγωγού Έλλης Αλεξίου και της Γαλάτειας Καζαντζάκη, λογοτέχνιδος και πρώτης συζύγου του συγγραφέα Νίκου Καζαντζάκη. Η γιαγιά του Αναστασία είχε γεννηθεί στην Ορμύλια Χαλκιδκής

            

Πολλά κομμάτια του πάζλ της ζωής του Ζορμπά στην περιοχή της ΒΑ Χαλκιδικής μένουν σκοτεινά και λόγω της μετεμφυλιακής Ελλάδας που πολλούς από τους πρωταγωνιστές της ιστορίας του Ζορμπά στην Χαλκιδική και ειδικότερα στο Παλαιοχώρι τους οδήγησε στο δρόμο της αναγκαστικής ξενιτιάς. 

 Αλλά αυτό ενισχύει την ανάγκη της αγοράς του σπιτιού που έζησε ο Ζορμπάς στο Παλαιοχώρι όπου θα είναι παράλληλα χώρος πολιτισμού διεθνούς εμβέλειας
            Εκεί θα παρουσιάζεται η άγνωστη  λαογραφία της Βόρειας Χαλκιδικής , θα είναι χώρος όπου θα εκτεθούν και εικόνες από την καθημερινή ζωή των μεταλλείων και του μεταλλωρύχου. Θα αναπαριστάται επίσης η παραδοσιακή εργασία του  σιδηρουργού, του υλοτόμου, του κτηνοτρόφου και χώρος όπου ο Ν. Καζαντζάκης και η Κρήτη θα έχουν την μόνιμη στέγη τους στη Βόρειο Ελλάδα και ειδικότερα στη Χαλκιδική .

Δεν πρέπει να μας διαφεύγει το γεγονός ότι ο Ζορμπάς ήρθε ως Υλοτόμος, ήταν Κτηνοτρόφος, εργάστηκε ως Σιδηρουργός και ως Γανωματής, ως Σταβλιτής ζώων και μετά και ως Μεταλλωρύχος αλλά πάνω από όλα ήταν ένας Πολύτεκνος Έλληνας.

            Καλώ όλους εσάς να ενισχύσετε αυτή τη φωνή για να μπορέσουμε να πραγματοποιήσουμε αυτό το μεγάλο όραμα που θα δώσει πνοή στην Χαλκιδική και ειδικότερα στα χωριά της Βόρειας Ορεινής Χαλκιδικής και παράλληλα προθάλαμου του Αγίου Όρους.

Οκτώβριος 2007