"...Ανάμεσα στα νέα δεδομένα
που ήλθαν στο φως, ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχουν και όσα σχετίζονται με τις πρώτες
εγκαταστάσεις των Ελλήνων στο Βόρειο Αιγαίο και ειδικότερα στη Χαλκιδική. Οι
αρχαίες γραπτές μαρτυρίες, οι σχετικές με τον ελληνικό αποικισμό στη Χαλκιδική
είναι λιγοστές, αποσπασματικές και, ως επί το πλείστον, μεταγενέστερες. Για τις
ελληνικές αποικίες εκεί η σωζόμενη, π.χ., αρχαία γραπτή παράδοση δεν μας
παραδίδει, με λιγοστές εξαιρέσεις, χρονολογίες ίδρυσής τους. Ολα αυτά, σε
συνδυασμό και με την απουσία συστηματικών ανασκαφών, είχαν επιτρέψει σε
ορισμένους μελετητές να υποστηρίζουν ότι ο ελληνικός αποικισμός της περιοχής
είναι νεότερος απ' αυτόν της μακρινής Δύσης. Αποψη τουλάχιστον απρόσμενη, αν
αναλογιστούμε ότι ένα ταξίδι από την Εύβοια, από το νησί δηλαδή που έπαιξε
πρωταγωνιστικό ρόλο στον αποικισμό, προς τη Χαλκιδική, ήταν πολύ πιο εύκολα
πραγματοποιήσιμο και φυσικά πολύ πιο σύντομο και ασφαλές από ένα ταξίδι προς
την Κάτω Ιταλία και τη Σικελία. Είχαν μάλιστα φτάσει στο σημείο να ισχυρίζονται
ότι η Χαλκιδική δεν είχε στενές σχέσεις με την Εύβοια και επομένως το όνομά της
δεν σχετίζεται με αυτό της Χαλκίδας, περιφρονώντας αρχαίες γραπτές μαρτυρίες
και ορισμένες άλλες ενδείξεις, π.χ. από επιγραφές ή νομίσματα, που μιλούσαν
περί του αντιθέτου.
Ωστόσο πρόσφατες ανασκαφικές έρευνες στη Χαλκιδική
ήταν πολύ διαφωτιστικές πάνω στο θέμα μας. Λόγω του περιορισμένου χώρου θα
μνημονεύσω μόνον αυτήν σ' ένα ακρωτήριο στη μέση περίπου των δυτικών ακτών της
χερσονήσου της Κασσάνδρας, πολύ κοντά στη Μένδη. Εδώ η αξέχαστη Εφορος
Αρχαιοτήτων Ιουλία Βοκοτοπούλου αποκάλυψε τα ερείπια ενός σημαντικού ιερού
αφιερωμένου στον Ποσειδώνα, τον θεό «που τη γη και τη θάλασσα σείει», όπως
βεβαιώνουν σχετικές επιγραφές. Πολύ χαρακτηριστικό είναι το σημερινό όνομα της θέσης:
Ποσείδι! Τι μεγαλύτερη απόδειξη για τη συνέχιση του ελληνισμού στα μέρη αυτά
από την αρχαιότητα ως τις μέρες μας. Η αρχή της λατρείας στην περιοχή φαίνεται
ότι ανάγεται στην Υστερομυκηναϊκή Εποχή και πιο συγκεκριμένα στον 13ο - 12ο αι.
π.Χ. Τότε χρονολογούνται τα παλιότερα ευρήματα. Βρέθηκαν μέσα σε στρώματα
στάχτης η οποία σχετίζεται με τα λείψανα ενός μεγάλου βωμού. Στον 10ο αι. π.Χ.
έχουμε το πρώτο λατρευτικό κτίριο, ένα από τα παλιότερα που γνωρίζουμε από την
αρχαία Ελλάδα και το παλιότερο ελληνικό στον βορειοελλαδικό χώρο. Είναι αψιδωτό
και για την εποχή του έχει αξιοσημείωτες διαστάσεις, αφού το μήκος του ξεπερνά
τα 14 μ. και το πλάτος του τα 5 μ.
Αλλα τρία
κτίσματα που ήλθαν στο φως και από τα οποία τα δύο τουλάχιστον είναι ναοί,
ανήκουν σε επόμενες οικοδομικές δραστηριότητες του ιερού και χρονολογούνται
στον 6ο, 5ο και 3ο αι. π.Χ. Ολες αυτές οι αρχαιότητες είναι ιδιαίτερα σημαντικές.
Κατ' αρχήν επιβεβαιώνουν την παρουσία Ελλήνων στην περιοχή ήδη από τους
ύστερους μυκηναϊκούς χρόνους, αφού από τον 13ο-12ο αι. και ως τον 3ο - 2ο αι.
π.Χ. εντοπίζονται εδώ λατρευτικά δρώμενα καθαρά ελληνικά. Επομένως δεν υπάρχει
αμφιβολία ότι στα μέρη αυτά έχουμε τη συνεχή παρουσία ίδιου πληθυσμού και
μάλιστα ελληνικού. Με το συμπέρασμα αυτό συμφωνούν και τα κινητά ευρήματα της
ανασκαφής, ανάμεσα στα οποία κυρίαρχη θέση κατέχει η κεραμική. Η τελευταία μάς
βεβαιώνει μάλιστα, σε συνδυασμό και με την κεραμική που βρέθηκε στη γειτονική
Μένδη στην οποία ανήκε κατά την αρχαιότητα το ιερό, ότι τουλάχιστον από τον 10ο
και ως τον 8ο αι. π.Χ. οι Ευβοείς είχαν αισθητή παρουσία εδώ. Πρόκειται για
πληροφορία που, όπως ήδη είπαμε, μας την είχαν δώσει αρχαίοι συγγραφείς, αλλά
είχε αμφισβητηθεί από μερίδα ερευνητών. Χωρίς αμφιβολία η αρχαιολογική έρευνα
στον βορειοελλαδικό χώρο έχει ακόμη πολλά να μας μάθει".
Το άρθρο του Μ.Α. Τιβέριου δημοσιεύθηκε στο "ΒΗΜΑ της ΚΥΡΙΑΚΗΣ" στις
28/01/2001
Η πρακτική της «καταδίκης της
μνήμης» (damnatio memoriae) ήταν μια τιμωρία που οι Ρωμαίοι προόριζαν για
εκείνους που ήθελαν για κάποιο λόγο να ατιμάσουν. Στο πλαίσιο αυτής, γινόταν
οποιαδήποτε προσπάθεια χρειαζόταν προκειμένου να εξαφανιστούν όλα τα στοιχεία,
που αποδείκνυαν την ύπαρξη του κάθε τιμωρημένου.
Η Damnatio memoriae είναι
λατινική φράση, που σημαίνει στην κυριολεξία «καταδίκη της μνήμης» και
αναφέρεται στην επίσημη κύρωση μια πολιτείας που αποσκοπεί στο να ακυρώσει κάθε
ίχνος του ατόμου από τη ζωή του, σαν να μην είχε υπάρξει ποτέ, προκειμένου να διατηρηθεί
η τιμή της.
Σε μια πόλη, όπως π.χ. η Ρώμη που
πρόβαλε την κοινωνική εμφάνιση, τη δικαιοσύνη την ευπρέπεια και την υπερηφάνεια
ήταν μια πραγματική και θεμελιώδης απαίτηση του πολίτη, ίσως η πιο αυστηρή
τιμωρία. Ο Δομιτιανός κατεχόμενος συνεχώς από το φόβο της ανατροπής του
κατέφυγε άκριτα σε καταδότες, εκτελέσεις και εξορίες. Οι φιλόσοφοι κάθε είδους
διατάχθηκαν να εγκαταλείψουν πρώτα τη Ρώμη και ύστερα το ιταλικό έδαφος το 89
και το 95, ενώ μεγάλη δίωξη υπέστησαν και οι χριστιανοί. Δημιουργήθηκε έτσι ένα
φοβερό κλίμα τρομοκρατίας, που στο τέλος ανησύχησε ακόμη και τους ίδιους τους
στενούς συνεργάτες του που συνωμότησαν με τη γυναίκα του Δομιτία Λογγίνα και
τον δολοφόνησαν, αναφέρει
η Wikipedia.
Οι ειδικοί γνωρίζουν μια σειρά
περιπτώσεων επιφανών προσώπων, στους οποίους επιβλήθηκε μεν η «καταδίκη της
μνήμης», όμως υπάρχουν αρκετά στοιχεία γι’ αυτούς.
Η «καταδίκη της μνήμης», όπως
αναφέρει δημοσίευμα της ιστοσελίδας Today I Found Out, κανονικά προοριζόταν για
γερουσιαστές και αυτοκράτορες, των οποίων οι πράξεις δεν έκαναν καλό στη Ρώμη,
ή που διέπραξαν προδοσία ή άλλα σοβαρά εγκλήματα.
Στις μεθόδους, που
χρησιμοποιούνταν για να σβηστεί κάθε ίχνος ιστορίας του συγκεκριμένου κάθε φορά
ατόμου, περιλαμβάνονταν τα εξής: σβήσιμο του ονόματός του από όλα τα επίσημα
αρχεία, κατάσχεση της περιουσίας του και καταστροφή ή παραποίηση οποιουδήποτε
αντικειμένου (π.χ. άγαλμα, τοιχογραφία, κείμενα κ.τ.λ.) είχε οποιαδήποτε σχέση
με αυτόν.
Αν το άτομο είχε ήδη πεθάνει,
τότε η διαθήκη του ακυρωνόταν και ο τάφος του καταστρεφόταν.
Ο ρωμαίος αυτοκράτορας Μαξέντιος
τιμωρήθηκε με damnatio memoriae το 312 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Κωνσταντίνο,
όμως οι ιστορικοί του σήμερα γνωρίζουν αρκετά γι’ αυτόν.
Ο πατέρας του Μαξέντιου,
Μαξιμιανός, είχε τιμωρηθεί κι αυτός με «καταδίκη της μνήμης» το 310. Όμως, ο
αυτοκράτορας Κωνσταντίνος άλλαξε γνώμη, κάτι που αποθέωσε τον Μαξιμιανό στα
μάτια του λαού.
Κάτι που ενδεχομένως ο ίδιος να
απολάμβανε αρκετά, αν ο Κωνσταντίνος δεν τον είχε εξαναγκάσει να… αυτοκτονήσει,
προσθέτει το δημοσίευμα.
Ένας αυτοκράτορας που σώθηκε,
μάλλον απροσδόκητα, από την ίδια μοίρα ήταν ο Καλιγούλας.
Όταν ο Καλιγούλας δολοφονήθηκε το
41 μ.Χ. ο διάδοχός του αυτοκράτορας Κλαύδιος σταμάτησε αμέσως τις προσπάθειες
της Γερουσίας να… απαλλάξουν την ιστορία από τη μνήμη του ανιψιού του.
Πρόκειται για μια ιδιαίτερα
σημαντική περίπτωση, για την οποία είναι γνωστό ότι η απόφαση να προσπαθήσουν
να εξαλείψουν τον Καλιγούλα από την ιστορία επηρεάστηκε σε μεγάλο βαθμό από την
κοινή γνώμη, γεγονός που υποδηλώνει ότι η λαϊκή γνώμη έπαιζε σημαντικό ρόλο
στην επιβολή της συγκεκριμένης τιμωρίας.
Ίσως μία από τις πιο σκοτεινές
περιπτώσεις ήταν η ιστορία του Πούμπλιου Σεπτίμιου Γέτα, ο οποίος δολοφονήθηκε
μέσα στα χέρια της μητέρας του, ύστερα από εντολή του μεγαλύτερου αδερφού του,
Καρακάλλα.
Μετά τη δολοφονία ο Καρακάλλας
επέβαλλε damnatio memoriae στο νεκρό αδερφό του, διατάζοντας την απομάκρυνση
του ονόματος του από όλες τις δημόσιες επιγραφές. Ο ίδιος επέβαλλε την ίδια
τιμωρία σε άλλους 20.000 ανθρώπους.
Η «εκκαθάριση» εναντίον του
αδερφού του ήταν εκτεταμένη, με αποτέλεσμα να «επιζήσουν» ελάχιστες εικόνες του
Πούμπλιου Γέτα.
Ωστόσο, αυτό από το οποίο ο
Καρακάλλας δεν κατάφερε να απαλλαγεί ήταν τα εκατομμύρια νομίσματα που έφεραν
το πρόσωπο του αδερφού του, και τα οποία κυκλοφορούσαν ελεύθερα στην
αυτοκρατορία του.
Επιπλέον, λόγω της δημοφιλίας του
Πούμπλιου Γέτα στο λαό της Ρώμης, ο Καρακάλλας αναγκάστηκε να προσφέρει μια
πλούσια κηδεία στο δολοφονημένο αδερφό του.
Οι τρόποι απάλειψης της μνήμης
ποικίλλουν. Απάλειψη του ονόματος από επιγραφές και καθαίρεση των απεικονίσεων
του καταδικασμένου προσώπου∙ διαγραφή του προσώπου ή του γεγονότος από τα
χρονικά και τα ιστορικά κείμενα∙ απαγόρευση αναφοράς του ονόματός του∙ αλλά
επίσης περιθωριοποίηση του προσώπου εν ζωή και αποκλεισμός του από την
επικαιρότητα. […]
Στην αρχαία Ρώμη η Σύγκλητος
επέβαλλε την «καταδίκη μνήμης» (damnatio memoriae) σε περιπτώσεις επιφανών
προσώπων που είχαν εμπλακεί σε συνομωσίες, που κρίθηκαν ένοχοι προδοσίας ή
θεωρούνταν επικίνδυνοι για την ασφάλεια του κράτους ή είχαν πέσει σε δυσμένεια.
Η καταδίκη ήταν ατιμωτική και πρακτικά σήμαινε την απάλειψη κάθε μαρτυρίας της
ύπαρξης του προσώπου εκείνου, την καθολική διαγραφή του από το δημόσιο κλίμα, σαν
να μην είχε ποτέ υπάρξει. Θύματα αυτής της πολιτικής καταδίκης υπήρξαν μέλη της
άρχουσας τάξης (όπως ο ύπατος Λεύκιος Αίλιος Σηιανός που είχε συνωμοτήσει το 31
μ.Χ. κατά του αυτοκράτορα Τιβέριου) και Ρωμαίοι αυτοκράτορες, μετά το θάνατό
τους (ο Δομιτιανός το 96 μ.Χ. και ο Γέτας, δολοφονημένος το 211 μ.Χ. από τον
συναυτοκράτορα αδελφό του, Καρακάλλα). Η ρωμαϊκή Σύγκλητος αποφάσιζε για τη
δήμευση της περιουσίας του καταδικαζόμενου, την απόσυρση, διασκευή ή καταστροφή
γλυπτών και άλλων απεικονίσεων και, φυσικά, την απόξεση του ονόματός του από
επιγραφές και δημόσια κείμενα.
Βέβαια, ανάλογες περιπτώσεις, μολονότι όχι θεσμοθετημένες, έχουν σημειωθεί και
στο ιστορικό παρελθόν άλλων λαών. Στην αρχαία Αίγυπτο είχε επιβληθεί η πρακτική
της καταδίκης μνήμης (απάλειψης του ονόματος και των απεικονίσεων του προσώπου
τους) σε βάρος πέντε φαραώ –της βασίλισσας-φαραώ Χατσεπσούτ, του μονοθεϊστή
Ακενατόν, του Σμενκχαρέ, του πασίγνωστου σήμερα αλλά άγνωστου έως τον 20ό αιώνα
Τουτανκχαμών και του φαραώ Αυ. Το ίδιο είχε συμβεί και κατά τον μεσαίωνα σε
χώρες όπως η Νορβηγία και η Αγγλία. Στη Βενετία, στην αίθουσα του Μεγάλου
Συμβουλίου στο Δουκικό Ανάκτορο, όπου υπάρχουν οι προσωπογραφίες των δόγηδων,
απουσιάζει η προσωπογραφία του δόγη Μαρίνου Φαλιέρ που, επιδιώκοντας την ανατροπή
του βενετικού πολιτεύματος, καταδικάστηκε σε θάνατο και αποκεφαλίστηκε το 1355
ως προδότης∙ στη θέση της προσωπογραφίας υπάρχει ζωγραφισμένο από τον
Τιντορέττο ένα μαύρο ύφασμα με την επιγραφή:
HIC EST LOCUS MARINI FALETRI DECAPITATI PRO CRIMINIBUS
«Αυτή είναι η θέση του Μαρίνου Φαλιέρ που αποκεφαλίστηκε για εγκλήματα».
Στην περίπτωση αυτή, η καταδίκη με την απουσία της μορφής του καταδικασμένου
και την ατιμωτική μνεία του ονόματός του απέβαινε βαρύτερη από την ολοσχερή
σιωπή. […]
Η διαγραφή του ονόματος από τη μνήμη των ανθρώπων ισοδυναμεί με τον καθολικό
και οριστικό θάνατο του προσώπου. Αυτή ήταν η χειρότερη καταδίκη που θα
μπορούσε να επιβληθεί στον αντίπαλο και τη σημασία του πράγματος είχε ενωρίς
αντιληφθεί η ανθρωπότητα, γι’ αυτό και την πρακτική αυτή είχαν εφαρμόσει οι
κατά καιρούς και τόπους ισχυροί. Γίνεται, λοιπόν, αντιληπτό πόσο βάρος είχε η
έκκληση οργής του Δαυίδ κατά των αντιπάλων του: Εξαλειφθήτωσαν εκ βίβλου
ζώντων και μετά δικαίων μη γραφήτωσαν (ψαλμός ΞΗ΄[ΞΘ΄], 29) αλλά και πόση
σημασία έχει η ελπιδοφόρα χριστιανική ευχή για «αιωνία μνήμη» εκείνων που έχουν
εκδημήσει. Η συντήρηση της μνήμης ισοδυναμεί με διάρκεια ζωής.
[Από το βιβλίο του Νίκου Γ.
Μοσχονά Στην επικαιρότητα του παρελθόντος, κεφ. «Damnatio memoriae», εκδ.
Αρχείο, σειρά «Μικρό Αρχείο», Αθήνα 2015, σελ. 13-28].
