Ζορμπάς και Μεταλλείο Αξιούπολης

Εισαγωγικά: Έχει γραφεί και έχει λεχθεί πως ο Αλέξης Ζορμπάς, ο κεντρικός ήρωας στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Νίκου Καζαντζάκη, εργάστηκε στα Μεταλλεία της Πηγής Αξιούπολης. Γραπτή αναφορά έχουμε από την αρχαιολόγο του Νομού μας (Κιλκίς) Θώμη Σαββοπούλου και προφορική από τον γιατρό, τέως Δήμαρχο και τέως Αντινομάρχη Κιλκίς Αναστάσιο Αμανατίδη, μελετητή και γνώστη της ιστορίας (ποντιακής, τοπικής, γενικότερα ελληνικής κλπ).

Η Σαββοπούλου στην εργασία της «Αρχαιολογική περιήγηση στο Νομό Κιλκίς, από το προϊστορικά μέχρι τα παλαιοχριστιανικά χρόνια, Περιφέρεια Κεντρικής Μακεδονίας – Περιφερειακή Ενότητα Κιλκίς, σ. 56-57, Κιλκίς 2015»,σημειώνει: «… Πόλος έλξης των φυσιολατρών αποτελεί και η δημιουργία μιας τεχνητής λίμνης έκτασης 2 χλμ μήκους, με βάθος μέχρι 35 μέτρα, γνωστής ως λίμνη Μεταλλείου, σε ένα δασοσκέπαστο τόπο, κοντά στην Αξιούπολη.

Η εκμετάλλευση των μεταλλείων συνδέεται με την εγκατάσταση των Γάλλων κατά τη διάρκεια του Α΄ Π.Π. στη Γουμένισσα, αλλά και με τον Καζαντζακικό ήρωα, τον Ζορμπά, που ήταν υπαρκτό πρόσωπο και έδρασε στην περιοχή, πριν επιχειρήσει να μεταλαμπαδεύσει τις μεταλλουργικές του εμπειρίες στην Κρήτη. Στοές από τα μεταλλεία είναι ορατές και σήμερα, αλλά ήταν πολύ περισσότερες πριν από την κατάκλιση του ταμιευτήρα με την κατασκευή του φράγματος.…».

Ο Αναστάσιος Αμανατίδης, αναφερόμενος στον Αλέξη Ζορμπά (Ιανουάριος 2017), επεσήμανε, πως εργάστηκε την περίοδο του μεσοπολέμου στο Μεταλλείο Αξιούπολης, εκεί όπου σήμερα είναι η ομώνυμη λίμνη. Πρότεινε να δοθεί στη λίμνη το όνομα «Αλέξης Ζορμπάς» για να προβληθεί και να προσελκύσει επισκέπτες η περιοχή.

Έχοντας τα παραπάνω υπόψη προσπαθήσαμε να διερευνήσουμε, αν και πότε ο Αλέξης Ζορμπάς εργάστηκε στο Μεταλλείο Αξιούπολης. Στην αναζήτηση ιχνών του στην Παιονία μας βοήθησαν η λογοτέχνιδα Δέσποινα Πολυχρονίδου, ιδιαίτερα η κυρία η Αθηνά Ξανθοπούλου – Τσιλιγκαρίδου, γόνος οικογενείας που μέλη της εργάστηκαν και είχαν δικαίωμα εκμετάλλευσης στο Μεταλλείο και η κόρη της Όλγα, κάτοικοι της περιοχής. Τις ευχαριστούμε θερμότατα για την παραχώρηση εντύπων τεκμηρίων και προφορικών πληροφοριών.

Το Μεταλλείο Μαύρου Δένδρου ή Πηγής βρίσκεται πάνω από τον οικισμό της Πηγής στη θέση της σημερινής ομώνυμης λίμνης, η οποία κατασκευάστηκε την περίοδο 1996-98 και λειτούργησε το επόμενο έτος. Η ευρύτερη περιοχή από τον Αξιό ως και το Σκρα θεωρείται μεταλλοφόρος. Στοές του Μεταλλείου κατακλύστηκαν από τα νερά της λίμνης, ενώ άλλες εγκαταστάσεις του σώζονται ως σήμερα, όπως προαναφέρθηκε και στο κείμενο της Σαββοπούλου.

Σύμφωνα με μια παλιά έκθεση εξορύξεις διενεργούνταν κατά την αρχαιότητα, στα Βυζαντινά χρόνια και την περίοδο της τουρκοκρατίας. Η λειτουργία του συνεχίστηκε και μετά την απελευθέρωση του 1912. Την περίοδο των δύο πολέμων Α΄ ΠΠ και Β΄ ΠΠ ελέγχθηκε από τις τότε ξένες δυνάμεις που ήρθαν στην περιοχή. Διαχρονικά εξορύσσονταν ποικίλα μέταλλα, ακόμη και χρυσός, κυρίως όμως μολυβδαίνιο. Την περίοδο του μεσοπολέμου την εκμετάλλευσή του είχαν αναλάβει εταιρείες και ιδιώτες.

Αλέξης Ζορμπάς

Αλέξης Ζορμπάς : Επειδή ζητούμενό μας είναι η σχέση Αλέξη Ζορμπά και Μεταλλείου Πηγής παραθέτουμε μερικά βιογραφικά του. Πρόκειται για τον γνωστό ήρωα του μυθιστορήματος του Νίκου Καζαντζάκη «Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά». Το πραγματικό του όνομα ήταν Γεώργιος Ζορμπάς του Φωτίου (1865-1941). Γεννήθηκε στον Κολινδρό Πιερίας, είχε καταγωγή από το Καταφύγι των Πιερίων και απώτερη από την περιοχή των Γρεβενών, από την γενιά των Ζιακαίων. Αρχικά ασχολήθηκε με την κτηνοτροφία και στη συνέχεια με την υλοτομία.

Μετακινήθηκε στην Χαλκιδική και εργάστηκε μεταλλωρύχος στην Στρατονίκη. Παντρεύτηκε την κόρη επιστάτη του με την οποία απέκτησε δώδεκα παιδιά. Επέζησαν τα επτά. Ο θάνατος της γυναίκας, των παιδιών του και η φτώχεια τον ανάγκασαν να επιστρέψει στην Πιερία και στη συνέχεια να βρεθεί στο Άγιο Όρος, όπου συνάντησε τον Καζαντζάκη. Γνωρίστηκαν, συνδέθηκαν φιλικά και συνεταιρίστηκαν με σκοπό να εκμεταλλευτούν ορυχείο στην Πάστοβα της Μεσσηνιακής Μάνης, όπου και εγκαταστάθηκαν.

Εκεί ο Ζορμπάς γνώρισε ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών, οι οποίοι επισκέπτονταν τον φίλο του Νίκο και ο Καζαντζάκης έγραψε το μυθιστόρημά του με ήρωα τον Ζορμπά μεταφέροντας μάλιστα, ποιητική αδεία, το μεταλλείο της Πάστοβας στην Κρήτη. Το μυθιστόρημα έγινε κινηματογραφική ταινία από τον Μ. Κακογιάννη με πρωταγωνιστή τον Άντονι Κουίν και μουσική Μ. Θεοδωράκη. Σημείωσε παγκόσμια επιτυχία, κέρδισε τρία Oscar και το συρτάκι του Ζορμπά έγινε παγκόσμια γνωστό ως ελληνικός χοωρός (https://el.wikipedia.org, http://www.velvento.gr, http://palaiochori.com, http://www.ethnos.gr, πρόσβαση 03-03-2017).

Το εγχείρημα της εκμετάλλευσης στην Πάστοβα απέτυχε και οι φίλοι χώρισαν. Ο Καζαντζάκης τράβηξε για την Ευρώπη και ο Ζορμπάς για τη Σερβία. Ασχολήθηκε και πάλι με ορυχεία κοντά στην πόλη Νις, δημιούργησε νέα οικογένεια και μετακινήθηκε σε νέα μεταλλεία στα Σκόπια. Πέθανε ταλαιπωρημένος και φτωχός το 1941. Η παραμονή του στην τότε Σερβία (Νις και Σκόπια) και η εκ νέου ενασχόλησή του σε μεταλλεία συνδέθηκε (κατά υπόθεση ή όπως είχαν ακούσει κάποιοι) με δραστηριότητά του και στο Μεταλλείο Πηγής Αξιούπολης.

Ιστορικά για το Μεταλλείο της περιόδου του μεσοπολέμου: Το 1935 η Νομαρχία Κιλκίς χορήγησε άδεια μεταλλευτικών ερευνών στην Πηγή (ΦΕΚ 138/28-09-1935, τ.Β΄.) στους Αστέριο Ζορμπά, κάτοικο Θεσσαλονίκης, και Αριστείδη Παπαδόπουλο, κάτοικο Επισκοπής Έδεσσας. Με ΒΔ των ετών 1938 και 1939 (ΦΕΚ 248/19-06-1939 τ. Α΄) η εκμετάλλευση του Μεταλλείου Πηγής περιήλθε κατά 64% στον Αστέριο Ζορμπά και 36% στον Αριστείδη Παπαδόπουλο.

Στο Μεταλλείο εντοπίστηκαν μεγάλες ποσότητες μολυβδαινίου. Τα ίδια πρόσωπα το 1938 συνέστησαν με τον Αναστάσιο Μιχαηλίδη, κάτοικο Θεσσαλονίκης, την ομόρρυθμη εταιρεία «Αναστάσιος Μιχαηλίδης και Αστέριος Ζορμπάς» και άρχισαν την εκμετάλλευση.

Το 1940 οι συνεταίροι με συμβολαιογραφική πράξη παραχώρησαν τα σχετικά δικαιώματά τους στην ανώνυμη εταιρεία «Μακεδονική Μεταλλευτική», της οποίας μέτοχοι ήταν: 1. Η ανώνυμη εταιρεία «Κρουπ» με έδρα το Έσσεν της Γερμανίας (πρόκειται για βιομηχανικό κολοσσό κατασκευής και πολεμικών όπλων), 2. Η εταιρεία «Ερευνών και Εκμετάλλευσης Μεταλλείων» με έδρα την Αθήνα, 3.Ο Αλέξανδρος Μιχαηλίδης, έμπορος, κάτοικος Θεσσαλονίκης, 4.Ο Αστέριος Ζορμπάς, έμπορος, κάτοικος Θεσσαλονίκης, 5. Ο Αναστάσιος Αλεξάνδρου Μιχαηλίδης, μηχανικός, κάτοικος Θεσσαλονίκης, και 6. Ο Αριστείδης Παπαδόπουλος, ιδιωτικός υπάλληλος, κάτοικος Επισκοπής Έδεσσας.

Ο Αρ. Παπαδόπουλος κατείχε 200 μετοχές της εταιρείας με την ένδειξη «Μετοχή εισφοράς εις είδος» και είχε ποσοστιαίο δικαίωμα στα κέρδη της εταιρείας, όπως και δικαίωμα από την εταιρεία «Κρουπ» ανά κιλό εξορυγμένου μολυβδαινίου. Ο ίδιος το 1942 παραχώρησε μέρος των μετοχών του στους αδελφούς Χαρίτωνα και Βλαδίμηρο Κουρίδη, κατοίκους Θεσσαλονίκης και Αξιούπολης αντίστοιχα, τον Ιωάννη Ξανθόπουλο, κάτοικο επίσης Αξιούπολης, ως αποζημίωση για τον εντοπισμό και την αξιοποίηση του Μεταλλείου και για προσωπική εργασία τους σε αυτό (προσύμφωνο, αα 8179/1942).

Εντωμεταξύ οι γερμανικές κατοχικές δυνάμεις εντόπισαν και εκμεταλλεύτηκαν το Μεταλλείο, το οποίο έγινε στόχος επιθέσεων και δολιοφθορών από τις ανταρτικές ομάδες που δρούσαν στην περιοχή. Την περίοδο του εμφυλίου ατονεί η μεταλλευτική δραστηριότητα στον συγκεκριμένο χώρο.

Τόσο από τα έγγραφα, όσο και από τις προφορικές πληροφορίες ατόμων που σήμερα ενθυμούνται τα σχετικά με το Μεταλλείο, έχουμε πληροφορίες για τον Αστέριο Ζορμπά και όχι για τον Γεώργιο (Αλέξη) Ζορμπά.

*******

Αστέριος Ζορμπάς

Ο Αστέριος Ζορμπάς (1874-1957) ήταν γιος του Γεωργίου Ζορμπά, αδελφού του Φώτη Ζορμπά, πατέρα του Γεωργίου Φ. Ζορμπά (1865-1941), του γνωστού από τον Ν. Καζαντζάκη ως Αλέξη Ζορμπά. Αστέριος και Γεώργιος (Αλέξης) ήταν πρώτα ξαδέλφια. Ο Αστέριος είχε σύζυγο ονόματι Ελένη και δεν απέκτησε τέκνα. Αρχικά εργάστηκε δάσκαλος, στη συνέχεια ασχολήθηκε με τη δημοσιογραφία, τον συνδικαλισμό, τις επιχειρήσεις και την πολιτική.

Ως δημοσιογράφος ήταν εκδότης της εφημερίδας «ΣΗΜΑΙΑ» στην Καβάλα και ως συνδικαλιστής στην ίδια πόλη ήταν συνιδρυτής του Συλλόγου Καπνεργατών «ΕΥΔΑΙΜΟΝΙΑ» (1908). Ως πολιτικός πήρε μέρος στις εκλογές του 1920 στην περιφέρεια της Δράμας, το 1933 εκλέχτηκε βουλευτής στην εκλογική περιφέρεια Βέροιας (Κατερίνη –Βέροια- Νάουσα) με το Αγροτικό Εργατικό Κόμμα (ΑΕΚ), το 1946 πολιτεύθηκε στη Θεσσαλονίκη με το Κόμμα Εθνική Πολιτική Ένωση και δεν εξελέγη, το δε 1952 πολιτεύθηκε στον Ν. Πιερίας με το Κόμμα του Εθνικού Συναγερμού και επίσης δεν εξελέγη.

Το 1943 πρωτοστάτησε για την ίδρυση στην Κατερίνη του συνοικισμού Καταφυγιωτών φροντίζοντας για την αποκατάσταση των πυροπαθών συμπατριωτών του μετά την καταστροφή του χωριού από τους Ναζί την ίδια χρονιά. Στον συνοικισμό στήθηκε η προτομή του και σε οδό της Κατερίνης δόθηκε το όνομά του (http://yaunatakabara.blogspot.gr, http://kavalareghistory.weebly.com, https://el.wikipedia.org, πρόσβαση 01-03-2017).

Η αναζήτηση στοιχείων για τυχόν παρουσία του Αλέξη (Γεωργίου) Ζορμπά στο Μεταλλείο Πηγής Αξιούπολης συνεχίζεται, αν εντοπιστούν θα δημοσιευθούν. Ως τότε κάθε σχετική πληροφορία δεκτή.

Γράφει ο Χρήστος ‘Ιντος
http://maxitis.gr/alexis-zormpas-metalleio-axioupolis/?fbclid=IwAR2aLMKZS2_LMJw6cR_JYZfcnONo-0ticUigw8-vpHx4U8PAHCYmWOLZT4M
αστεριος ζορμπάς
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%91%CF%83%CF%84%CE%AD%CF%81%CE%B9%CE%BF%CF%82_%CE%96%CE%BF%CF%85%CF%81%CE%BC%CF%80%CE%AC%CF%82

Είναι αλήθεια, όσα αναφέρει ο φίλος Χρήστος Ίντος σχετικώς με την μεταλλειοκτησία του μεταλλείου.

Αυτό, που αναφέρει η αρχαιολόγος Θώμη Σαββοπούλου, ότι και άλλες εγκαταταστάσεις σώζονται έως σήμερα, θα έλεγα από έρευνα του υπογράφοντος (ΑΓΜΕ) διεπιστώθη ότι πριν το 1937 το μεταλλείο Ισβόρου δεν λειτουργούσε. Στην αρχαιότητα τον 7ο και 9ο π.Χ. αιώνα, λειτουργούσε ένα μεταλλείο σιδήρου, που βρίσκεται δυτικά του χωριού Πηγή, ακριβώς εκεί όπου είναι το πεδίο βολής, μέχρι τις παρυφές του Πάικου. Ηταν υλικό εξαλλοιωμένο από γρανίτη και εύκολη η εκμετάλλευσή του. Η πρώτη επεξεργασία του σιδηρούχου μεταλλεύματος εγίνετο στο «πλατώ» που βρίσκεται πριν τον οικισμό Πηγή όπου υπάρχουν αρχαίες σκουριές.

Το επεξεργασμένο υλικό μετεφέρετο στο μεταλλουργικό συγκρότημα του Αξιοχωρίου όπου κατασκεύαζαν σάρισες και βέλη. Κατά την ανασκαφή του αρχαιολογικού χώρου Αξιοχωρίου, όπως λέγει και η Θώμη Σαββοπούλου ευρέθησαν σκουριές σε στρώμα του 7ου π.Χ. αιώνα.

Από δε την μεταλλειοκτησία του μεταλλείου φαίνεται ευκρινώς, ότι ο Αστέριος Ζορμπάς μετά το 1935 ήταν ο κύριος ιδιοκτήτης του μεταλλείου κατά 64%. Έτσι γίνεται γνωστή και η παρουσία του Αλέξη Ζορμπά.

Όσον αφορά στην ανακάλυψη του μεταλλείου μολυβδαινίου (ΜΟΣ2) σε μια διάλεξη-συνέντευξή μου στο γυμνάσιο Αξιούπολης, στις 28-2-02, στους μαθητές γυμνασίου, παρουσία σεβαστών καθηγητών, παρουσίασα επιστημονικά δεδομένα του μεταλλείου.

Λεπτομέρειες της διάλεξης παρέδωσα στους καθηγητές και τα οποία δημοσιεύτηκαν στο βιβλίο που εξέδωσε ο δήμος Κιλκίς με τίτλο «Δίκτυο τοπικής ιστορίας και περιβαλλοντική εκπαίδευση».

Επίσης νεώτερα επιστημονικά στοιχεία αναφέρονται και στο υπό έκδοσιν βιβλίο «Ο ορυκτός πλούτος του νομού Κιλκίς» υπό του υπογράφοντος και του γεωμηχανικού-γεωλόγου Χ.Τσαμαντουρίδη.

Κατά δε την παρουσία μου στο γυμνάσιο Αξιούπολης διεπίστωσα από κατοίκους της Πηγής, ότι η ανακάλυψη του μεταλλείου έγινε το 1935 ή 1936.

Για πρώτη φορά, όπως αναφέρει η Αντιγόνη Σιβετίδου, η ανακάλυψη του μεταλλείου έγινε από τον Ι.Ξανθόπουλο μετέπειτα μεταλλειοκτήτη, και τον Χαρίτο Κουρτίδη, που ήταν και οι πρώτοι μεταλλειοκτήτες μαζί με τον Αστέριο Ζορμπά και τον Μιχαηλίδη.

Από άλλη πηγή πληροφόρησης προκύπτει, όπως λέγει η Αθηνά Ξανθοπούλου- Τσιλιγκαρίδου, κόρη του Ι.Ξανθόπουλου, ότι πρώτος ο Ι.Ξανθόπουλος παρατήρησε κάτι πέτρες στο βουνό, τις μάζεψες και τις πήγε στο Χημείο του Κράτους, όπου και διαπιστώθηκε η παρουσία εκμεταλλεύσιμων μετάλλων κυρίως μολυβδαινίου, σιδήρου και κατόπιν και ολίγων ψηγμάτων χρυσού.

Με βάση τα αποτελέσματα του Χημείου η γερμανική εταιρία «Κρουπ» έγινε μέτοχος στο μεταλλείο, παίρνοντας το 50%, ενώ το άλλο 50% ανήκε στον Ι.Ξανθόπουλο, στον Κουρτίδη, στον Αστέριο Ζορμπά, στον Παπαδόπουλο και στον Μιχαηλίδη. Έτσι διαπιστώνεται, ότι ο πρώτος ανακαλύψας το μεταλλείο ήταν ο Ι.Ξανθόπουλος.

Από το 1937 άρχισε η λειτουργία του μεταλλείου και σταμάτησε στο 1944 (χρόνια Κατοχής), όπου οι αγωνιστές του ΕΛΑΣ κατέλαβαν το μεταλλείο.

Το μετάλλευμα εξωρύσσετο από δύο κεντρικές σήραγγες (γαλαρίες), που η μια βρίσκεται βορείως των κτιρίων εμπλουτισμού και η άλλη κάπου 400 μέτρα ΒΔ των κτιρίων. Όταν το 1975 το ΙΓΜΕ προχώρησε στην διάνοιξη της δεύτερης γαλαρίας πίστευε ότι επρόκειτο περί μιας γαλαρίας μήκους 392 μέτρων με 19 εγκάρσιες στοές. Εντός της κεντρικής στοάς βρέθηκαν σιδηροτροχιές όπου εκινούντο τα «ντεκωβίλ» και διάφορα άλλα μεταλλευτικά εργαλεία.

Το εξωρυσσόμενο μετάλλευμα μετεφέρετο με «ντεκωβίλ» στο εργοστάσιο εμπλουτισμού. Μετά τον εμπλουτισμό το μέταλλο ετοποθετείτο σε μικρά βαρελάκια και με «ντεκωβίλ» ακολουθώντας την παλαιά σιδηροδρομική γραμμή Αξιούπολης-Μεταλλείου-Σκρά που κατασκεύασαν οι συμμαχικές δυνάμεις για τη μεταφορά πολεμικού υλικού στην γραμμή Σκρά-Ραβινέ. Από την Αξιούπολη το φορτίο μετάλλου μετεφέροτο ή με τραίνα για την Γερμανία ή αεροπορικώς από το αεροδρόμιο Νέας Καβάλας. Στην Νέα Καβάλα βρέθηκαν μερικά βαρελάκια με μολυβδαίνιο από τους επιστήμονες του ΙΓΜΕ.

Η γραμμή αυτή Αξιούπολης-Σκρά, που περνούσε δίπλα από το μεταλλείο «ξηλώθηκε» το 1925-26, όταν πουλήθηκαν οι σιδηροτροχιές για σίδερα με την μεσολάβηση κάποιου εμπόρου της εποχής εκείνης στην Αξιούπολη ονόματι Νικόλαο Σπάιξ. Το δε 1937 οι Γερμανοί μεταλλειοκτήτες ανακατασκεύασαν την γραμμή μεταλλείου Αξιούπολης για τις ανάγκες του μεταλλείου.

Υπολείμματα της γραμμής των συμμαχικών δυνάμεων αποτελούν τα βάθρα των τριών γεφυρών, στο Κοτζά-Ντερέ, Κουρού-Ντερέ και Πηγή.

Στο βιβλίο «Ορυκτός πλούτος της Ελλάδος1947» από τον BUELL F.MABEN και τον Ι.Ζιγδή, που εκδόθηκε από την UNRRA, στην σελίδα 163-167 ο Ι.Ζίγδης, με βάση τα στοιχεία του αείμνηστου Μπάτση («Η βιομηχανική ανάπτυξη της Ελλάδος») που εκτελέσθηκε στις 30 Μαρτίου 1952, με τον Ν.Μπελογιάννη,κάνει μνεία για δεύτερο κοίτασμα μολυβδαινίου στην Αξιούπολη.

Τέλος ξένοι και Έλληνες επιστήμονες ασχολήθηκαν με το κοίτασμα Αξιούπολης όπως KOSWALD (1938), SOMMENPLAT (1943), XIESSLEITNER (1948), Γ.ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ (1960), FUOCKEL (1962), Β. ΑΝΔΡΟΝΟΠΟΥΛΟΣ 1962-1965, ΤΣΑΜΑΝΤΟΥΡΙΔΗΣ Π.-ΣΠΟΝΟΤΝ (1975-1978), Π. ΤΣΑΜΑΝΤΟΥΡΙΔΗΣ –Φ.ΠΕΡΓΑΜΑΛΗΣ (1975).

Και τέλος ο συντοπίτης φίλος, τέως πρόεδρος δημοτικού συμβουλίου Κιλκίς, μηχανικός μεταλλείων Γιάννης Τσογγίδης (1977), κάνει λεπτομερή μνεία για τον ορυκτό πλούτο του νομού Κιλκίς και ιδιαιτέρως για το μεταλλείο Αξιούπολης.

Γράφει ο Παύλος Τσαμαντουρίδης

http://maxitis.gr/tsamantouridis-paulos-metalleio-axioupolis/