Μουζάλωνες

1. Εμφάνιση οικογένειας 

Η οικογένεια Μουζαλώνων εμφανίζεται στην ιστορία της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας τον 11ο αιώνα. Από αυτή την εποχή σώζεται μία σφραγίδα του πρώτου γνωστού μέλους της οικογένειας, της Θεοδώρας Μουζαλώνισσας, συζύγου πιθανόν του διοικητή της βυζαντινής βάσης της Ρωσίας στην Κριμαία. Τον 12ο αιώνα η οικογένεια αναδεικνύει έναν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως, τον Νικόλαο Δ΄ Μουζάλωνα (1147-1151), ενώ ένα από τα μέλη της, ο Κωνσταντίνος, αναφέρεται ως σημαντικός εκκλησιαστικός αξιωματούχος.

Ωστόσο, τη μεγαλύτερη δύναμη και βαρύτητα την αποκτά η οικογένεια των Μουζαλώνων τον 13ο αιώνα, στην Αυτοκρατορία της Νίκαιας, με πιο προβεβλημένα μέλη της τους αδελφούς Γεώργιο, Ανδρόνικο και Θεόδωρο.

2. Γεώργιος, Ανδρόνικος και Θεόδωρος Μουζάλωνες 
Οι αδελφοί Γεώργιος, Ανδρόνικος και Θεόδωρος Μουζάλωνες γεννήθηκαν στο Αδραμύττιον της Μικράς Ασίας το πρώτο τέταρτο του 13^_ου αιώνα. Υπολογίζεται ότι ο Γεώργιος γεννήθηκε περί το 1220 και ήταν συνομήλικος του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως, μετέπειτα αυτοκράτορα της Νίκαιας, ενώ πρεσβύτερος των τριών αδελφών ήταν ο Θεόδωρος.¹ Με πρωτοβουλία του αυτοκράτορα Θεοδώρου Β΄, μετά το 1254 ο Γεώργιος Μουζάλων νυμφεύθηκε τη Θεοδώρα Καντακουζηνή, αργότερα Ραούλαινα, ανιψιά του μετέπειτα αυτοκράτορα Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, ενώ ο Ανδρόνικος την κόρη του Αλεξίου Ραούλ.² Πέρα από τους τρεις αδελφούς, στην οικογένεια υπήρχαν τουλάχιστον δύο αδελφές, καθώς οι πηγές αναφέρουν δύο γαμβρούς των αδελφών Μουζαλώνων, τον Αγιοθεοδωρίτη και έναν που δεν διασώζεται το όνομά του, ο οποίος δολοφονήθηκε μαζί τους.

Για την εκπαίδευση και την ανατροφή του Θεοδώρου Μουζάλωνος δεν έχουμε πληροφορίες, αλλά για το Γεώργιο και τον Ανδρόνικο γνωρίζουμε ότι σε νεαρή ηλικία (πιθανόν κατά τη δεκαετία του 1230) εισήλθαν στην υπηρεσία των ανακτόρων ως «παιδόπουλα», δηλαδή ουσιαστικά ως σύντροφοι του νεαρού διαδόχου Θεοδώρου Λασκάρεως. Η εκπαίδευσή τους πρέπει να περιλάμβανε τα συνηθισμένα μαθήματα της εγκυκλίου παιδείας της εποχής. Καθώς υποθέτουμε ότι, πέρα από παιδικοί σύντροφοι, ήταν και συμμαθητές του Θεοδώρου Λασκάρεως, θα πρέπει να παρακολούθησαν και σπουδές ανώτερου επιπέδου από τον λόγιο Νικηφόρο Βλεμμύδη, διδάσκαλο του μελλοντικού αυτοκράτορα.

3. Δράση των αδερφών Μουζαλώνων

3.1. Πρώτη φάση. Άνοδος στα αξιώματα

Η είσοδος των αδελφών Μουζαλώνων στη δημόσια ζωή συνδέεται άμεσα με την άνοδο του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως στην εξουσία τον Νοέμβριο του 1254. Αμέσως μετά την ανάρρησή του στο θρόνο της Νίκαιας, ο Θεόδωρος Β΄ διόρισε τον παιδικό του φίλο Γεώργιο Μουζάλωνα μέγα δομέστικο, ενώ στον αδελφό του Ανδρόνικο απένειμε το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίτη και στο Θεόδωρο αυτό του πρωτοκυνηγού.³ Όντας μέλη του στενού κύκλου του αυτοκράτορα, οι Μουζάλωνες έλαβαν μέρος στο συμβούλιο που συνεκλήθη για να συζητήσει την κρίση που είχε δημιουργηθεί μετά το θάνατο του αυτοκράτορα Ιωάννη Γ΄ Βατάτζηκαι την εισβολή των Βουλγάρων στα εδάφη της Νίκαιας στη Μακεδονία. Ο Γεώργιος Μουζάλων υποστήριξε την άποψη των περισσότερων, ότι ο αυτοκράτωρ θα έπρεπε να εκστρατεύσει αμέσως εναντίον των εισβολέων, πρόταση η οποία εγκρίθηκε από τον Θεόδωρο Β΄. Κατά τη διάρκεια της εκστρατείας του αυτοκράτορα στη Μακεδονία το 1255, τη διοίκηση των μικρασιατικών εδαφών της αυτοκρατορίας είχε αναλάβει ο Γεώργιος Μουζάλων.

Το φθινόπωρο του 1255, μετά την επιστροφή του αυτοκράτορα και τη συγκέντρωση του στρατεύματος στη Λάμψακο, ο Γεώργιος Μουζάλων τιμήθηκε με τον τίτλο του πρωτοσεβαστού και ανέλαβε πρωτοβεστιάριος και μέγας στρατοπεδάρχης (αξίωμα που τότε πρωτοδημιουργήθηκε), ενώ στο αξίωμα του μεγάλου δομέστικου τον αντικατέστησε ο αδελφός του Ανδρόνικος. Την άνοιξη του 1256 οι αδελφοί Μουζάλωνες ακολούθησαν τον αυτοκράτορα Θεόδωρο Β΄ στην εκστρατεία του εναντίον των Βουλγάρων στη Θράκη. Εκεί έγιναν μάρτυρες ενός επεισοδίου μεταξύ του αυτοκράτορα και του μεγάλου λογοθέτουΓεωργίου Ακροπολίτη. Αν και φαίνεται ότι ο Γεώργιος Μουζάλων παρενέβη για να συμβιβάσει τα πράγματα, αυτό δεν εμπόδισε τον Ακροπολίτη να καταφερθεί στο ιστορικό του έργο με βαρείς χαρακτηρισμούς κατά των αδελφών Μουζαλώνων.

3.2. Δεύτερη φάση. Η αντίδραση κατά των Μουζαλώνων

Η αρνητική στάση του Ακροπολίτη έναντι των Μουζαλώνων δεν ήταν μεμονωμένο φαινόμενο. Φαίνεται ότι η ταχεία άνοδος των αδελφών στα ανώτερα αξιώματα είχε προκαλέσει τη δυσαρέσκεια των παραδοσιακά αριστοκρατικών οικογενειών της Νίκαιας, καθώς έβλεπαν να προωθούνται εις βάρος τους μέλη οικογενειών με μικρότερη παράδοση, στο πλαίσιο της αντιαριστοκρατικής πολιτικής που εφάρμοζε ο Θεόδωρος Β΄ Λάσκαρις. Την κατάσταση επιδείνωσαν οι γάμοι του Γεωργίου και του Ανδρόνικου Μουζάλωνος με μέλη της παλαιάς αριστοκρατίας, ενώ ο Αλέξιος Ραούλ, πεθερός πλέον του Ανδρονίκου, έπνεε μένεα εναντίον τους, καθώς είχε εκπέσει από το αξίωμα του πρωτοβεστιαρίου, για να το αναλάβει ο Γεώργιος Μουζάλων. Γενικά, η παραδοσιακή αριστοκρατία της Αυτοκρατορίας της Νίκαιας είχε δεχθεί ισχυρό πλήγμα με την άνοδο του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως στο θρόνο και πολλά μέλη της είχαν κατηγορηθεί ότι συνωμοτούσαν εναντίον του, με αποτέλεσμα άλλοι να καταφύγουν προσωρινά στους Σελτζούκους (Μιχαήλ Παλαιολόγος) και άλλοι να χάσουν τα αξιώματά τους, να φυλακιστούν ή να τυφλωθούν. Πιθανόν συνεργάτης του αυτοκράτορα στις διώξεις αυτές των μελών της αριστοκρατίας ήταν ο Γεώργιος Μουζάλων.⁴ Επιπλέον, πιθανολογείται ότι ο Γεώργιος Μουζάλων, ως μέγας στρατοπεδάρχης, υπεύθυνος για τη διοικητική μέριμνα και τα οικονομικά του στρατεύματος, έλαβε μέρος στην απόπειρα του αυτοκράτορα για μεταρρύθμιση του στρατεύματος και μείωση του ρόλου των Λατίνων μισθοφόρων, προκαλώντας το μίσος των τελευταίων.

Η αντίδραση των αριστοκρατών εναντίον των αδελφών Μουζαλώνων κορυφώθηκε μετά την ασθένεια και το θάνατο του Θεοδώρου Β΄ στα τέλη Αυγούστου του 1258. Με τη διαθήκη του, ο αυτοκράτωρ όρισε επίτροπο του ανήλικου γιου του, Ιωάννη Δ΄ Λασκάρεως, τον Γεώργιο Μουζάλωνα, χρίζοντάς τον ουσιαστικά αντιβασιλιά του κράτους της Νίκαιας. Η κίνηση αυτή εξόργισε ορισμένους ευγενείς, οι οποίοι θεωρούσαν ότι θα έπρεπε αυτοί και όχι άτομα χαμηλότερης καταγωγής να αναλάβουν τις τύχες της αυτοκρατορίας. Από τους κόλπους της αριστοκρατίας προήλθε η συνωμοσία που θα οδηγούσε στη δολοφονία των Μουζαλώνων.

3.3. Θάνατος

Λίγο πριν από το θάνατό του, ο αυτοκράτωρ Θεόδωρος Β΄ απαίτησε από όσους ευγενείς ήταν παρόντες να ορκιστούν ότι θα υποστηρίξουν τον Γεώργιο Μουζάλωνα ως αντιβασιλιά. Αμέσως μετά το θάνατο του αυτοκράτορα και γνωρίζοντας το αρνητικό κλίμα που επικρατούσε εναντίον του, ο Γεώργιος Μουζάλων συγκάλεσε συμβούλιο των αξιωματούχων του κράτους και προθυμοποιήθηκε να παραιτηθεί. Οι ευγενείς όμως, με προεξάρχοντα τον Μιχαήλ Παλαιολόγο, έδωσαν εκ νέου όρκο πίστεως στον Μουζάλωνα και τον Ιωάννη Δ΄. Η κίνηση αυτή είχε σκοπό να παραπλανήσει τους Μουζάλωνες, καθώς ο Παλαιολόγος σκόπευε να καταλάβει το θρόνο εκμεταλλευόμενος το μίσος των Λατίνων μισθοφόρων (των οποίων ήταν διοικητής) και των αριστοκρατών κατά των Μουζαλώνων.

Στις 25 Αυγούστου 1258 οι Μουζάλωνες, μαζί με τους αξιωματούχους του κράτους και μέλη των αριστοκρατικών οικογενειών, προσήλθαν στη μονή της Σωσάνδρας, κοντά στη Μαγνησία, όπου θα τελούνταν επιμνημόσυνη δέηση για τον νεκρό αυτοκράτορα.⁵ Κατά τη διάρκεια της λειτουργίας, Λατίνοι μισθοφόροι και άλλοι στρατιώτες που είχαν συγκεντρωθεί στα περίχωρα της Μαγνησίας άρχισαν να προκαλούν ταραχές. Οι Μουζάλωνες προσπάθησαν να εγκαταλείψουν τη μονή, αλλά οι ευγενείς που ήταν παρόντες (συμπεριλαμβανομένου του Μιχαήλ Παλαιολόγου) τους έπεισαν ότι δεν διέτρεχαν κίνδυνο. Όμως, λίγο αργότερα οι στασιαστές εισέβαλαν στη μονή και δολοφόνησαν τους τρεις αδελφούς και τον γαμπρό τους.⁶ Με παρέμβαση του Πατριάρχη Αρσενίου, καθήκοντα αντιβασιλέως ανέλαβε ο Μιχαήλ Παλαιολόγος.⁷

4. Αποτίμηση και κρίσεις

Οι κρίσεις των πηγών για τους αδελφούς Μουζάλωνες ποικίλλουν. Την εντονότερη κριτική τη συναντούμε στο έργο του Γεωργίου Ακροπολίτη, ο οποίος, αν και γενικά είναι αντικειμενικός ιστορικός, φαίνεται να παρασύρεται από το προσωπικό του μίσος και το γεγονός ότι στήριζε τον μετέπειτα αυτοκράτορα Μιχαήλ Παλαιολόγο.⁸ Σαφώς καλύτερη εικόνα για τους Μουζάλωνες σχηματίζουμε από το ιστορικό έργο του Θεοδώρου Σκουταριώτη, ο οποίος, αν και έδρασε επί Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγου, διατήρησε στο έργο του θετική εικόνα για την εποχή του Θεοδώρου Β΄, στου οποίου τον κύκλο ανήκε. Αντιγράφοντας τον Ακροπολίτη, φρόντισε να απαλείψει όλες τις αρνητικές κρίσεις για τους Μουζάλωνες, ενώ είναι ο μόνος από όσους περιγράφουν τη δολοφονία τους που θεωρεί ότι άργησαν να αντιδράσουν όχι από αβουλία, αλλά επειδή εξαπατήθηκαν από τους παριστάμενους ευγενείς.⁹ Ο μεταγενέστερος Γεώργιος Παχυμέρης καταδικάζει τη συνωμοσία του Μιχαήλ Παλαιολόγου και κατηγορεί τους ευγενείς της Νίκαιας για επιορκία, ενώ παρόμοια αποφυγή αρνητικών σχολίων για τους Μουζάλωνες παρατηρούμε και στο έργο του ακόμα μεταγενέστερου Νικηφόρου Γρηγορά.¹⁰

Σε αντίθεση με ορισμένους παλαιότερους μελετητές, οι οποίοι ακολουθούν την επικριτική διάθεση του Ακροπολίτη, οι περισσότεροι σύγχρονοι ερευνητές θεωρούν σημαντικό το ρόλο που διαδραμάτισαν οι αδελφοί στην πολιτική ζωή της Νίκαιας και δεν προβαίνουν σε αρνητικές κρίσεις.¹¹

5. Άλλα μέλη της οικογένειας
Στους μετέπειτα χρόνους της αυτοκρατορίας συναντάται σε ανώτατα αξιώματα ο Θεόδωρος Μουζάλων (+1294), πιθανόν γιος του Γεωργίου και της Θεοδώρας Καντακουζηνής, ο οποίος υπήρξε και λόγιος.¹² Από τα έργα του διασώζεται μία πραγματεία κατά του Πατριάρχη Ιωάννη ΙΑ΄ Βέκκου, ένα έργο του ενάντια στη διδασκαλία του Νικηφόρου Βλεμμύδη σχετικά με την εκπόρευση του Αγίου Πνεύματος αλλά και κάποιες επιστολές. Αργότερα στον ίδιο αιώνα συναντάται και ο δρουγγάριος του πλωίμου Στέφανος Μουζάλων, ενώ το 14ο αιώνα ο αριστοκράτης Ιωάννης Μουζάλων. Τελευταία μνεία του ονόματος γίνεται το 15ο αιώνα, με τον ιατροφιλόσοφο Δημήτριο Μουζάλωνα.

---

1. Το γεγονός ότι ο Θεόδωρος ήταν ο πρεσβύτερος αναφέρεται σαφώς από τον ιστορικό Γεώργιο Ακροπολίτη [Ακροπολίτης, Γ., Χρονική Συγγραφή, στο Heisenberg, A. (επιμ.), Georgii Acropolitae opera 1 (Leipzig 1978), 155, 16-19], ο οποίος ήταν σύγχρονος με τα γεγονότα και γνώριζε προσωπικά τους αδελφούς Μουζάλωνες. Ο μεταγενέστερος Γεώργιος Παχυμέρης [Παχυμέρης, Γ., Συγγραφικαί Ιστορίαι, Failler, A. (επιμ.), Georges Pachymères, Relations historiques (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 14, Paris 1984), 41, 9-13] δίνει την εντύπωση ότι θεωρεί τον Γεώργιο Μουζάλωνα πρεσβύτερο, αλλά αυτό μπορεί να οφείλεται στο ότι ήταν ο προσφιλέστερος στον Θεόδωρο Β΄ Λάσκαρι και λάμβανε τα σημαντικότερα αξιώματα. Ο Geanakoplos, D., Emperor Michael Palaeologus and the West (Cambridge, Mass. 1959), σελ. 34, θεωρεί ότι μεγαλύτερος των τριών αδελφών ήταν ο Γεώργιος. Η Gardner, A., The Lascarids of Nicaea. The Story of an Empire in Exile (London 1912), σελ. 201, ερμηνεύοντας κυριολεκτικά τις επιστολές του Θεοδώρου Β΄ Λασκάρεως προς τον Γεώργιο Μουζάλωνα, στις οποίες ο τελευταίος αποκαλείται «υιός», θεωρεί ότι ο αυτοκράτωρ και ο Μουζάλων δεν ήταν συνομήλικοι.

2. Ο Polemis, D., The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography (London 1968), σελ. 148, αναφέρει ότι από το γάμο του Γεωργίου με τη Θεοδώρα γεννήθηκε ένας γιος, τον οποίο ταυτίζει με τον μετέπειτα αξιωματούχο και λόγιο Θεόδωρο Μουζάλωνα. Μετά τη δολοφονία των αδελφών Μουζαλώνων, η Θεοδώρα Καντακουζηνή νυμφεύθηκε τον Ιωάννη Ραούλ, ενώ η χήρα του Ανδρονίκου Μουζάλωνος τον Ανδρόνικο Παλαιολόγο, εξάδελφο του Μιχαήλ Η΄.

3. Ο Μηλιαράκης, Α., Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1261) (Αθήνα 1898), σελ. 445-446, τοποθετεί την απόκτηση του αξιώματος του «πρωτοκυνηγού» (ή «πρωθιερακάριου») από τον Θεοδώρο Μουζάλωνα ταυτόχρονα με την προαγωγή των δύο άλλων αδελφών σε πρωτοβεστιάριο και μεγάλο δομέστικο αντιστοίχως, προαγωγή που χρονολογεί λανθασμένα στο 1256.

4. Οι Μηλιαράκης, Α., Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1261) (Αθήνα 1898), σελ. 479-480, και Angold, M., A Byzantine Government in Exile. Government and Society Under the Lascarids of Nicaea (1204-1261) (Oxford 1975), σελ. 169, θεωρούν ότι πιθανότατα ο Γεώργιος Μουζάλων ήταν αυτός που, κατά τη διάρκεια μιας δίκης ενώπιον του αυτοκράτορα, αντιτάχθηκε στην προσπάθεια του Νικηφόρου Βλεμμύδη να αποσπάσει επιεική μεταχείριση για τον κατηγορούμενο, ο οποίος είχε ήδη κριθεί ένοχος εσχάτης προδοσίας. Ο Μηλιαράκης αποδίδει επίσης τις διώξεις που εξαπέλυσε ο Θεόδωρος Β΄ εναντίον μελών αριστοκρατικών οικογενειών της αυτοκρατορίας σε συκοφαντίες των Μουζαλώνων.

5. Η Gardner, A., The Lascarids of Nicaea. The Story of an Empire in Exile (London 1912), σελ. 234, και οι Μηλιαράκης, Α., Ιστορία τουβασιλείου της Νικαίας και του δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1261) (Αθήνα 1898), σελ. 498, Geanakoplos, D., Emperor MichaelPalaeologus and the West (Cambridge, Mass. 1959), σελ. 39, και Angold, M., A Byzantine Government in Exile. Government and Society Under the Lascarids of Nicaea (1204-1261) (Oxford 1975), τοποθετούν χρονικά τη δολοφονία των Μουζαλώνων στις αρχές Σεπτεμβρίου. Η χρονολόγηση εξαρτάται από το αν η επιμνημόσυνη δέηση έγινε τρεις ημέρες μετά το θάνατο του Θεοδώρου Β΄, όπως αναφέρουν οι σύγχρονοι με τα γεγονότα Ακροπολίτης και Σκουταριώτης, ή μετά εννέα ημέρες, όπως γράφουν οι μεταγενέστεροι Παχυμέρης και Γρηγοράς.

6. Ο Kazhdan, Α., The Oxford Dictionary of Byzantium 2 (New York - Oxford 1991), σελ. 1420-1421, βλ. λ. “Mouzalon”, υποστηρίζει ότι ο Θεόδωρος Μουζάλων επέζησε και έδρασε αργότερα ως αξιωματούχος του Μιχαήλ Η΄ και του Ανδρονίκου Β΄ Παλαιολόγου. Ωστόσο, η άποψη αυτή φαίνεται να μην ευσταθεί.

7. Ο Θεόδωρος Σκουταριώτης, Σύνοψις Χρονική, στο Σάθας, Κ. (επιμ.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 7 (Αθήνα-Βενετία-Παρίσι 1894), 539, 5-10, κατηγορεί ως υποκινητή της συνωμοσίας κατά των Μουζαλώνων και της δολοφονίας τους τον Καρυανίτη, άνδρα ταπεινής καταγωγής ο οποίος ανήκε στον κύκλο του Θεοδώρου Β΄ και, μετά το θάνατό τους, φυλακίστηκε από τον Μιχαήλ Παλαιολόγο. Ο Geanakoplos, D., Emperor Michael Palaeologus and the West (Cambridge, Mass. 1959), σελ. 37-38, 45, 276, αναφέρει ότι η παραπάνω είδηση είναι μέρος της προπαγάνδας του Μιχαήλ Παλαιολόγου, τον οποίο θεωρεί υπεύθυνο για τη συνωμοσία και τη δολοφονία. Τα συμπεράσματά του βασίζονται στο γεγονός ότι ο φυσικός αυτουργός της δολοφονίας του Γεωργίου Μουζάλωνος, ο Λατίνος μισθοφόρος Κάρολος, παρέμεινε ατιμώρητος και το 1267 αναφέρεται ως έμπιστος του Μιχαήλ Παλαιολόγου.

8. Ακροπολίτης, Γ., Χρονική Συγγραφή, στο Heisenberg, A. (επιμ.), Georgii Acropolitae opera 1 (Leipzig 1978), 124, 4-12: «Κακείσε τους αυτού οφφικίοις τετιμήκει και αξιώμασι και τον μεν Μουζάλωνα Γεώργιον τον υπέρ πάντας άλλους τούτω φιλούμενον, όντα μέγαν δομέστικον, πρωτοσεβαστόν τε και πρωτοβεστιάριον και μέγαν στρατοπεδάρχην τετίμηκε, τον δε αυτού αδελφόν Ανδρόνικον, πρωτοβεστιαρίτην όντα, μέγαν δομέστικον κατωνόμασε, τον δε Άγγελον Ιωάννην, μέγαν πριμμικήριον τελούντα, τετίμηκε πρωτοστράτορα, ανδράρια μηδενός ή τριών οβολών άξια, παιδιαίς ανατεθραμμένα και κυμβάλων μέλεσί τε και άσμασι [...]». 'Ο.π., 130, 29-131, 1: «Τω μεγάλω δε δομεστίκω αυτού τω Μουζάλωνι Ανδρονίκω καταβαλείν με του ίππου προσέταξε και ος εβούλετο μεν, ουκ ηδύνατο δε· λεπτόν γαρ είχε και αδρανές το σωμάτιον».

9. Σκουταριώτης, Θ., Σύνοψις Χρονική, στο Σάθας, Κ. (επιμ.), Μεσαιωνική Βιβλιοθήκη 7 (Αθήνα – Βενετία – Παρίσι 1894), 536, 13 - 537, 20: «Γνους ουν ο πρωτοβεστιάριος την έφοδον του λαού, ώρμησε του ναού εξιέναι (ένδον γαρ ην της θείας μυσταγωγίας τελουμένης επακροώμενος), αλλά τινες των της βουλής εκείνης συμπαρόντες αυτώ, δείσαντες μη εξιών και εποχηθείς εντρέψη και προς εαυτόν εφελκύσηται τον λαόν, καντεύθεν και αυτοί φωραθείεν, προς ορκωμοσίας ετέρας εχώρουν· ήδη γαρ του βασιλέως προς εσχάτας αναπνοάς όντος, της αυτού διαθήκης εις επήκοον πάντων αναγνωσθείσης, ομνύουσιν άπαντες φυλάξαι τα διατεταγμένα απαραποίητα, είτα και μετά το αποβιώναι ομνύουσιν επί τοις αυτοίς· τρίτον ουν όρκοις και συνθήκαις εμπεδωθέντες πείθουσι τον πρωτοβεστιάριον ένδον ίστασθαι του ναού συνάμα τω αδελφώ Ανδρονίκω, τω μεγάλω δομεστίκω, και τω πρώτω αυτών αδελφώ, τω πρωτοκυνηγώ». Πρβλ. Παχυμέρης, Γ., Συγγραφικαί Ιστορίαι, στο Failler, A. (επιμ.), Georges Pachymères, Relations historiques 1 (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 14, Paris 1984), 83, 15-85, 8: «Ως γουν οι μεν συνάμα καί τισι των εν τέλει, της υμνωδίας τελουμένης, εντός ειστήκεισαν του ναού, οι δε συνέθεον πανδημεί, θορυβούντες παρά το σύνηθες, και ήδη τοις εντός εμφανείς ήσαν ευθύ της μονής ιόντες, τινές των εκτός όντων υπηρετών, τον εκείνων υποτοπάσαντες θόρυβον, μη τι που και των απειρημένων δράσαιεν, σχεδόν αυτόνομοι όντες, άμα δε και τον νεωτερισμόν υποπτεύοντες, δηλούσι συν ωχρώ τω προσώπω τοις ένδον. Οι δε σπουδή τοις κυρίοις το δηλωθέν απαγγέλλουσι και ως επιζυγώσαι τας της μονής πύλας τοις ερχομένοις συμφέρει, μάλα θερμώς εισηγούνται. Οι δ’ ημέλουν ακούοντες –μηδέ γαρ έχειν συμβαλείν οπόθεν επί σφετέρω κακώ ίοιεν οι συνθέοντες –, έρχεσθαι δε κακείνους εις τας κοινάς εκείνας τελετάς υπελάμβανον. Ως δε και αύθις εξελθόντες εκείνοι πλησιασάντων και μάλλον το θορυβώδες και άτακτον υπενόουν, έτι μάλλον κατωρρώδουν και μετά σπουδής εισήγγελλον τα γιγνόμενα, και επ’ εκείνοις άλλοι ταχυδρομούντες, και αύθις άλλοι· ουδέ γαρ ην όστις τότε βλέπων μη επί κακώ μεγίστω την εκείνων άφιξιν υπενόει. Όθεν και πολλοί μεν, περί εαυτοίς δεδιότες εκ των ου καλών εκείνων υποψιών, άλλος αλλαχού κατεδύοντο· οις δ’ έμελε των Μουζαλώνων πλέον των άλλων, προσιόντες και αύθις ατάκτω ήθει προσώπου, την εισβολήν των ανδρών υπεμίμνησκον· και εφεκτέον το τάχος έλεγον προκαταλαβούσι την εκείνων ορμήν διά της των πυλών επιθέσεως, μήπως και φθάσωσιν εισελθόντες· μηδέ γαρ επί καλώ τινι τον τοσούτον θόρυβον είναι, αλλ’ εις τι λήξειν κακόν. Οι δε των φόβους λεγόντων ουκ ήσαν όλως· ήγε γαρ, οίμαι, τούτους το μόρσιμον, και το λεγόμενον αληθές, ως αφαιρείται τας φρένας ον απολέσαι μέλλει το θείον».

10. Σημειωτέον ότι ο Παχυμέρης συνδεόταν προσωπικά με τα γεγονότα, καθώς ένας συγγενής του ήταν γραμματέας του Γεωργίου Μουζάλωνος και δολοφονήθηκε από τους στασιαστές, οι οποίοι τον εξέλαβαν για τον Μουζάλωνα.

11. Σε αντίθεση με τους νεότερους μελετητές, ο Μηλιαράκης, Α. (επιμ.), Ιστορία του βασιλείου της Νικαίας και του δεσποτάτου της Ηπείρου (1204-1261) (Αθήνα 1898), σελ. 479-480, 486, κατηγορεί τους Μουζάλωνες ως ταπεινούς κόλακες και συκοφάντες, ενώ απορρίπτει ως μεροληπτική την κρίση του Παχυμέρη ότι ο Θεόδωρος Β΄ επέλεγε τους κρατικούς αξιωματούχους αξιοκρατικά και όχι με βάση την καταγωγή τους.

12. Βλ. Polemis, D., The Doukai. A Contribution to Byzantine Prosopography (London 1968), σελ. 148.

http://constantinople.ehw.gr/forms/fLemmaBody.aspx?lemmaId=5423